: ویزگیهای مناطق خشک

V{maketoc}

! ویزگیهای مناطق خشک

تعریف و مشخصات مناطق خشک در روشهای مختلف طبقه بندی اقلیمی تا حدودی تفاوت می کند. اما بنا به یک تعریف کلی، در این مناطق، ((تبخیر)) و (( تعرق)) بیشتر از نزولات ((جو))ی(جو زمین)، است. به بیان دیگر از دیدگاه ((هیدرولوژیکی)) در این محیطها بیلان آب منفی است چرا که به واسطه درجه حرارت بالا و خشکی هوا تبخیر و تعرق از سطح خاک و گیاه از بارندگی فزونی می گیرد.

به دلیل کمی بارندگی، پوشش گیاهی در این مناطق فقیر و پراکنده است و حیات وحش و گیاهان بستگی نزدیکی به وجود منابع کوچک و بزرگ آب دارد بارندگیها در این مناطق بسیار نامنظم و بعضاً با شدت زیاد می بارد که عمدتاً به دلیل نبود پوشش گیاهی کافی و اقدامات مدیریتی آبخیر، باعث وقوع سیلابهای مخربی می گردد و حتی در مجاورت دریاها و مناطق مرطوب نیز وجود دارند. برآورد می شود که در دنیا بر 295 میلیون هکتار بیابانهای ساحلی وجود دارد. بیابانهای ساحلی در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان نمونه ای از آنهاست. مهمترین خصوصیات مناطق خشک را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

# بارندگی پراکنده و غیر قابل پیش بینی بوده و تغییرات سالانه نسبت به مقدار متوسط شدید است.

# مقدار متوسط تبخیر و تعرق به مراتب بیشتر از متوسط سالانه بارندگی است.

# آب مهمترین عامل محدود کننده رشد کشاورزی و تولید است.

# تغییرات زمانی و مکانی وسیعی در مورد درجه حرارت و خشکی وجود دارد.

! تقسیم بندی مناطق خشک

این مناطق به دو زیر ناحیه خشک و نیمه خشک تقسیم می شوند که به ترتیب به نامهای استپ ( Stepp ).

بیابان ( Desert ) موسومند. در جدول 1 تقسیم بندی کلی مناطق خشک و نیمه خشک ارائه شده است. ( بانک جهانی 1988 ).

ناحیه

فراخشک

خشک

نیمه خشک

نیمه مرطوب

بارش سالانه

mm

نزدیک به صفر

15 –80 زمستانه

350-200 تابستانه

500-200

800-300

800-500

تغییرات سالانه درون منطقه ای

بالغ بر 100 %

% 100-50

% 50-25

کمتر از 25%

نسبت P/ET

کمتر از 03/0

2/0-3./0

5/0-2/0

5/0 – 75 /0

پوشش گیاهی تقریباً عاری از پوشش پراکنده و نامشخص

استپ های ناپیوسته

استپ و ساوانا

کاربرد بالقوه اراضی

فاقد کشت دیم و فاقد مرتع

پرورش دام به صورت کوچ نشینی و کشاورزی صرفاً باستحصال آب

پرورش دام کشت دیم پرورش دام و کشاورزی.

آنچنان که از جدول فوق مشخص می شود میزان بارندگی در نواحی خشک به کمتر از 300 میلی متر در سال محدود می گردد و اکثراً نیز بیش از 100 میلی متر نیست که در مقایسه با مقادیر تبخیر و تعرق که گاه به چندین متر می رسد بسیار اندک است و لزوم بهره گیری هر چه بیشتر از نزولات جوی و مخازن آبهای زیرزمینی و منابع آبهای سطحی را آشکار می سازد.

گسترش نواحی خشک و بیابانی و پیامدهای بیابان زایی در بسیاری از کشورهای منطقه و شمال آفریقا معضل عمده بر سر راه توسعه پایدار است. در جدول 2 برآوردی از وسعت نواحی خشک و میزان بارندگی سالانه ارائه شده.

نام منطقه

کل مساحت

میزان باران

A + B

کمتر از 100

400-100

شمال آفریقا

5751

4864

653

96

الجزائر

3705

3033

589

95

ایران، افغانستان، پاکستان

3100

548

2132

87

سودان

2625

764

500

48

سومالی

637

170

300

74

درایران نیز بخش عمده از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور تحت پوشش کویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک ازآن جمله اند . طبق آمارها و گزارشات موجود، خطوط همباران اصلی که ناحیه کویری ایران را در بر می گیرند. عمدتاً 100 میلیمتر و 150 میلیمتر هستند که البته در بعضی مناطق نظیر قسمت شمالی حوزه مرکزی این مقادیر به 25 و 50 میلیمتر نیز کاهش می یابد که نشانگر خشکی شدید منطقه است. تبخیر از سطح این حوزه ها نیز بسیار زیاد و به بیش از 2500 میلیمتر در سال بالغ می گردد ( میانگین تبخیر سالانه در شهرستان طبس در استان خراسان حدود 4075 میلیمتر گزارش شده است ) و از این هر گونه تولید و توسعه کشاورزی و صنعتی در این نواحی در گرو تهیه آب خواهد بود.

مقابله با گسترش خشکی و بیابانی شدن چندان ساده نیست لیکن بشر می تواند فعالیتهای خود را در این زمینه بر اساس چرخه آبشناسی Hydrological طوری تنظیم کند که مقدار مشخصی آب، بدون بروز تاثیرات نامطلوب جانبی نظیر پدیده بیابان زائی، نیازهای او را برآورد سازد.

! ویژگیهای زیستی گیاهان و جانوران در مناطق خشک

فقدان یا کمبود شدید بارندگی و منابع آبی در مناطق خشک و نیمه خشک و ((اقلیم)) زیستی خاص این نواحی، سازگاری های ویژه ای در گیاهان و جانوران بومی مناطق فوق به وجود آورده است تا امکان ادامه حیات در شرایط ((تنش رطوبتی)) یا کیفیت نامناسب آب و خاک داشته باشند. گیاهان این مناطق دارای خصوصیات ((فیزیولوژیکی)) و ((مرفولوژیکی)) خاصی هستند که باعث می شود از حداقل ذخیره رطوبتی در خاک و هوا استفاده کنند و اندوخته رطوبتی گیاه نیز کمتر از حد معمول تلف شود. عمیق ترین سیستم ریشه ای برای جذب آب از اعماق پایین تر خاک ، خاردارشدن ساقه ها و کوچک شدن سطح برگها برای کاهش میزان تبخیر، وجود پوششی مومی و چرب در سطح برگها، افزایش اندامهای ذخیره کننده رطوبت، گوشتی و آبدارشدن ساقه و… نمونه ای از این تغییرات مرفولوژیکی است. از نظر ساختار درونی و فیزیولوژیکی نیز در گیاهان هورمونهای تنظیم کننده خاص با توجه به خشکی اقلیم منطقه و کمبود رطوبت ترشح می شود و فرآیند ((تعرق گیاه)) از ساز و کار ویژه ای تبعیت می کند.

گیاهان مقاوم به خشکی را اصطلاحاً ((زیروفیت Xephyte ro)) گویند که به 4 گروه تقسیم می شوند.

# گیاهانی که از خشکی فرار می کنند: گیاهانی هستند که مقاومت چندانی به خشکی دارند ولی بذر آنها مقاوم است و طول دوره رشد خود را قبل از رسیدن دوره خشکی ( Dry spell ) به اتمام می رسانند.

# برخی از گیاهان نیاز آبی خود را حسب شرایط کاهش می دهند. یعنی برای تولید 1 واحد ماده خشک آب کمتری مصرف می کنند مثل برخی ارقام غلات در مناطق نیمه خشک که اصطلاحاً آن را طفره از خشکی گویند.

# گیاهان متحمل خشکی: این گیاهان خصوصیات مرفولوژیکی خاص دارند که خشکی را تحمل می کنند.

# گیاهان مقاوم به خشکی: نظیر کاکتوسها که آب را درون بافتهای خود ذخیره می کنند و درموقع خشکی از آن استفاده می کنند.

گروهی دیگر از گیاهان بر اساس خواهشهای ((اکولوژیکی)) خود مختص کاشت و رویش در مناطق خشک و کم آب و به ویژه اراضی شور هستند. که عمدتاً اراضی و آبهای جاری در مناطق خشک و بیابانی به دلیل تبخیر زیاد شور و لب شور است. به این گیاهان اصطلاحاً ((شور پسند)) ( Halophyte ) گویند.

ارقام و گونه های مختلفی از گیاهان شورپسند ( انواع بوته ای تا درخچه ها و درختان ) در نقاط خشک ایران رشد و نمو دارند که دارای کاربردهای بالقوه فراوانی نیز در مصارف مختلف هستند. در بسیاری از کویرهای جهان مخازن بزرگی از آبهای شور وجود دارد که حاوی مقادیر زیادی نمک است. چنانچه بتوان به شکلی از این آبهای شور برای آبیاری استفاده کرد، اراضی کویری بیشتری به زیر کشت می آورد و آبهای غیر شوری که در حال حاضر صرف آبیاری می شد را می توان به مصرف شرب انسان ها رساند. یافته های جدید علوم خاک و فیزیولوژی گیاهی و تکنیکهای جدید آبیاری نشان می دهد که با مدیریت دقیق می توان از آب شور برای کاشت گونه های متفاوتی از گیاهان عادی و شور پسند که خود نقش مهمی در تثبیت شنهای روان و جلوگیری از بیان زائی دارند استفاده کرد.

تفاوت با نگارش: 1

سرویس‌های رشد:

فهرست: