هرگونه اقدامی که به منظور جلوگیری از بروز
عفونت و یا تخفیف شکل طبیعی بیماری در فردی با تجویز
آنتیبادی یا
آنتیژن بعمل آید ایمنسازی گفته می شود.
با
تزریق عضلانی یا
وریدی آنتی بادی ایمنی غیرفعال یا انتقالی ایجاد میگردد. دوام این نوع ایمنی کوتاه است و بستگی به نیمه عمر آنتیبادی در بدن فرد دریافت کننده دارد و این مدت درحدود 3 تا 4 هفته میباشد.
درصورت تجویز آنتیژن که شامل
میکرو ارگانیسم ضعیف شده ، کشته شده ویا اجزاء آن میشود دستگاه ایمنی فرد دریافت کننده تحریک و بطور فعال آنتیبادی تولید میکند.ایمنی بدست آمده دراین حالت را ایمنی فعال گویند. دوام این نوع ایمنی ، طولانی تر از نوع غیرفعال است .
واکسیناسیون یا ایمن سازی فعال
واکسیناسیون اقدام بسیارمهم و با ارزشی است که بوسیله آن با هزینه کم میتوان از ابتلاء به بیماریهای عفونی جلوگیری کرد. با اجرای برنامه واکسیناسیون همگانی در جهان، شیوع بسیاری از بیماریهای خطرناک دربین شیرخواران، کودکان و بالغین کاهش بارزی پیدا کرده است بطوریکه اکنون شیوع بیماریهای خطیری چون
دیفتری،
کزاز،
سیاه سرفه،
سرخک و
فلج اطفال با واکسیناسیون همگانی با موفقیت کنترل و در بسیاری از کشورها عملا به حداقل میزان خود رسیده است ، یا بیماری
آبله که با واکسیناسیون همگانی و پیگیری جهانی ریشه کن شده است.
برای بیش از 20بیماری انسان، اکنون واکسن تهیه شده است که تعدادی ازآنها بطور همگانی و بقیه در شرایط خاصی، مورد استفاده قرار میگیرند.
تصمیم برای تهیه و استفاده از واکسن، جهت یک بیماری براساس نتیجه موازنه دو موضوع، یکی میزان احتیاج به واکسن و دیگری خطرات و عوارض ناشی از آن گرفته میشود.
میزان اثر پیشگیری کننده واکسن یک بیماری، از مقایسه تعداد مبتلایان دو گروه افراد واکسینه شده و نشدهای که بطور تصادفی در معرض بیماری قرار میگیرند بدست میآید.
موثرترین واکسن ها آنهائی هستند که مکانیسم پیشگیری حاصل از مرحله بهبودی در شکل طبیعی بیماری را تقلید کنند.
رابطه بین نوع واکسن با ایمنی حاصل
واکسن های با اجرام زنده که ازقدرت بیماریزایی آنها کاسته شده است، معمولاً با دوز واحد میتوانند ایمنی موثر و طولانی نسبت به واکسنهای کشته شده ایجاد کنند. این واکسنها علاوه بر
سیستم ایمنی هومورال،
سیستم ایمنی سلولی را نیز تحریک مینمایند، این نوع واکسنها تمایل دارند واکنشهای مشابه شکل طبیعی بیماری به خصوص درافراد با نقص ایمنی را ایجاد کنند.
برای اینکه با واکسنهای کشته شده ایمنی کافی و بمدت طولانی بدست آید، بایستی این واکسنها ابتدا درچند نوبت تزریق گردند و برای جلوگیری از کاهش سطح
آنتیبادی و ادامه ایمنی اغلب لازم است که تزریق واکسن در آینده یادآوری شود.
جان میلیونها نفر با استفاده از
پنی سیلین ،
سولفا تیل آمید ،و داروهای باکتری کش مشابه نجات یافته است . اما شاید با اثر پیشگیری کننده ایمن سازی – که از دیگر اکتشافات تصادفی است – جانهای بیشتری نجات یافته باشند .تا پیش از صده نوزدهم یکی از بزرگترین بلایایی که دامن گیر بشر می شد آبله بود . تنها دو بیماری، یعنی
طاعون و
مالاریا ، به اندازه
آبله قربانی داشته اند . چگونگی مبارزه با
مالاریا با استفاده از کینین و داروهای ضد مالاریا انجام می شد حشره کشها نیز در حذف
پشه های ناقل بیماری مفید واقع شدند . پس از آنکه مشخص شد عامل انتقال طاعون ککهای بدن
موش هستند ،این بیماری نیز سر انجام در مناطق توسعه یافته جهان با انجام اقدامات بهداشتی مهار شد .شهرت
ادوارد جنر به دلیل آشنا کردن جهانیان با واکسنی است که جان میلیونها نفر را از مرگ شوم ناشی از
آبله رهانیده و چندین میلیون نفر دیگر را از ظاهر زشت و وحشتناکی که بر اثر ابتلا به این بیماری ایجاد می شود ، نجات داده است .برای دانستن اطلاعات بیشتر درمورد چگونگی کشف واکسن به
تاریخچه واکسیناسیون مراجعه کنید.
واکسن چیست؟
موجود زنده ، مانند بدن انسان به خودی خود نیروی مقاومت و غلبه یافتن بر
میکروبها را دارد . این حالت را « مصونیت » می نامند. اما در برخی از موارد باید بدن را از خارج کمک کرد ، تا چنین مصونیتی را پیداکند . در بسیاری از بیماری هایی که از ویروس پدید می آیند ، اگر انسان یکبار آن بیماری را بگیرد و خوب بشود دیگر در برابر آن مصونیت پیدا می کند . مثلاً
آبله ،
سرخک و
آبله مرغان از بیماری هایی هستند که اگر یک بار انسان آنها را بگیرد ، برای همیشه از آنها مصونیت پیدا می کند . یعنی دیگر آنها را هرگز نخواهد گرفت .
اما بیماری های دیگری مانند
آنفولانزا ممکن است چند بار به سراغ به سراغ انسان بیایند. پس برای رهایی از چنگ آنها می آیند و به طور مصنوعی در انسان مصونیت ایجاد می کنند .
بدین طریق که ویروس ضعیف شده آن بیماری را به بدن تزریق کرده ، انسان را دچار یک حالت خفیفی از آن بیماری می نمایند. ولی چون این بسیار ضعیف است، انسان به زودی بهبودی می یابد و پس از بهبودی کامل برای یک مدت طولانی در برابر آن مرض ، مصونیت می یابد .
واکسن زدن یعنی تزریق
ویروس ضعیف یک بیماری به بدن.
واکسن دارای
میکروب بیماری است که البته آنرا ضعیف و بی آزار ساخته اند واکسن از پی تزریق در بدن انسان «
پادزهر » درست می کند که با ویروس بیماری وارد نبرد می شوند و آنها را خنثی میکنند .
طرز ساختن واکسن چگونه است ؟
واکسن را اینگونه میسازند : نخست حیوانی را عمداً دچار بیماری مورد نظر می کنند . سپس ویروس آن بیماری را از بدن حیوان مزبور جدا می سازند .
مجدداً این ویروس را به حیوانی دیگر تزریق می کنند و پس از بیمار شدنش ، باز ویروس را از بدنش جدا می سازند . آنقدر این عمل را تکرار می کنند تا به قدری
ویروس ضعیف گردد که اگر آنرا به بدن انسانی تزریق کنند نه تنها او را بیمار نکند، بلکه برایش مصونیت هم پدید آورد .
راه دیگر واکسن سازی این است که آن را از ویروسهای مرده یا بی فعالیت به دست می آورند .
با تزریق این نوع واکسن بدن مشغول ساختن
پادزهر می شود و خود را آماده دفاع در برابر
میکروب اصلی می کند .برای
بیماری خواب و
آنفولانزا از این روش استفاده می کنند و بالاخره گاهی هم خود ویروس را بی آنکه ضعیفش گردانند از راه پوست به بدن تزریق می نمایند . آنگاه چون
ویروس از راه غیر طبیعی وارد بدن گردیده ، باز در آن ایجاد مصونیت میکند .