قصیده معمولاً از حدود 15 بیت تا حدود پنجاه، شصت بیت است. بیت اول آن مصرع و مصراع های سمت چپ یک قافیه (و ردیف) دارند. بدین نحو:
الف--- ب
ب--- ج
ج--- الف

لحن و موضوع قصیده حماسی است و در آن از مدح و مفاخره و هجو و ذم از این قبیل مسائل سخن می رود و مسائل دیگر از قبیل مسائل اخلاقی، دینی، وصف و غیره جنبه ثانوی دارد. هر چند شاعرانی چون ناصرخسرو به قصیده های مذهبی و فلسفی و منوچهری و خاقانی به وصف طبیعت و سنایی به عرفان و مسعود سعد به حسبیه معروفند اما مضمون اصلی قصیده مدح است چنان که در قصاید عنصری و انوری دیده می شود.

قصیده قالب رایح و مسلط 1 dominant شعر فارسی از آغاز (اوایل قرن چهارم تا پایان قرن ششم است و از این تاریخ به بعد غزل اندک اندک جای آن را می گیرد اما اوج قصیده سرائی در قرون پنجم و ششم است. در قرن ششم بر اثر تحولات سیاسی و اجتماعی که رخ می دهد (بر روی کار آمدن سلجوقیان) بازار مدح از رونق می افتد و تصوف رواج می یابد و مرکزیت از خراسان به عراق عجم منتقل می شود، این عوامل و عوامل دیگر باعث می شوند که فقط معشوق قسمت اول قصیده (تعزل) به جا ماند و ممدوح قسمت دوم قصیده از بین برود. هر چند از این دوره به بعد هم قصیده دیده می شود اما دیگر قالب رایج و مسلط نیست و غزل حتی وظیفه اصلی قصیده را که مدح باشد بر عهده می گیرد. سرانجام در قرن هفتم سعدی در طی قصیده یی مرگ قصیده را رسماً اعلام می دارد و ساختمان سنتی آن در هم می شکند.

قصیده، قالبی حماسی

قصیده قالب مضامین حماسی است و در آن قهرمان کسی است که به سفرهای مخاطره آمیز پای در می نهد و یک تده خیل عظیمی را تار و مار می کند. جنگ های او جنبه ملی و مذهبی (غزوه) دارد و مخالفان او کفار و ملاحده هستند. کارهای محیرالعقول می کند مثلاً با اسب از دریای ژرف عبور می کند. دردهای تأیید شاعر او را از جاودانان و بی مردان قلمداد می کند. بدین ترتیب غالب مختصات عمده حماسه در قصیده هست. اما فرق حماسه راستین با قصیده در این است که در حماسه قهرمان یا واقعاً موجودی بزرگ بوده است(حماسه تاریخی) و یا موجودی اساطیری است که فقط از خلال خود ادبیات حماسه در مورد او اطلاعاتی داریم اما در قصیده و قهرمان را از اسناد تاریخی می شناسیم و می دانیم که حائز هیچکدام از اوصاف شاعر نبوده است. بدین ترتیب قصیده حماسه دروغین است. قهرمان مثلاً سلطان محمود است که به هیچ وجه جنبه ملی و مذهبی ندارد هیچگاه یک تنه به جنگ دشمن نرفته است ،بلکه سواران بی شمار او مشتی از هندیان بی دفاع را غارت کرده اند. جنگ او غزوه نبوده است، بلکه دزدی و غارت بوده است و آن چه در شعر شاعر بنا به طرح های حماسی عبور از دریایی ژرف خوانده شده در حقیقت عبور از رودخانه یی با هزاران تدبیر و تجهیز بوده است.