تاریخچه ی:
رودخانه
!مقدمه
مقدار آب رودخانهها ، در مقایسه با حجم آب کره ، بسیار ناچیز است. با این وجود بسیاری از تغییرات ایجادشده در سطح خشکیهای عالم ناشی از عملکرد آبهای جاری است. رود و بستر آن ،یعنی «رودخانه» نقش مهمی در زندگی بشر دارند.
تشکیل رود :
در ابتدای هر بارندگی آب باران یا بر اثر تبخیر به اتمسفر باز میگردد. یا به داخل زمین نفوذ مینماید. ولی با افزایش سرعت و مدت بارندگی بتدریج درصدد تبخیر کاهش مییابد و بارش بیش از مقداری میشود که زمین قادر است جذب کند. در این موقع آب در سطح زمین جاری میشود. این آبها ابتدا بهصورت قشر نازکی از آب و یا تعداد زیادی از جویبارهای بسیار کوچک و درهم حریان مییابند و سپس در مجاری معینی متمرکز میشوند. این مجاری شاخههای اولیه رود هستند. این شاخهها مرتبا بههم میپیوندند و رودخانه اصلی را بهوجود میآورند.
*حوضه آبریز :به تمام منطقهای که آب آن وارد یک رودخانه میشود، یا به عبارت دیگر به تمامی منطقهای که به وسیله یک رودخانه و شاخههای آن «زهکشی» میشود، «حوضه آبریز» میگویند. خطی که حوضههای آبریز مجاور را از یکدیگر جدا میکند خط تقسیم نامیده میشود. در یک حوضه آبریز ، که یک سیستم زهکشی طبیعی است، مجاری زهکشی ، یا بهعبارتی آبراخههای فراوان ، وجود دارد.
*جریان رود :
شکل جریان آب در رودخانه به دوصورت است. در بستر هموار و مستقیم و در سرعتهای کم ، مسیر هر ذره آب یک خط مستقیم است که به آن «جریان ورقهای» یا خطی گفته میشود. در مقابل ، در بسترهای ناهموار و غیر مستقیم و در سرعتهای زیاد که ذرات آب در همه جهات با سرعتهای مختلف حرکت نموده و در هم تداخل میکنند، حرکت آب بصورت «جریان آشفته» است. در نزدیکی دیوارها و بستر رود ، بهدلیل اصطکاک ، جریان آشفتهتر است. جریان متلاطم در تخریب دیواره و حمل ذرات نقش مهمی ایفا میکند.
سرعت آب ، یعنی فاصلهای که هر ذره آب در واحد زمان طی میکند، در نقاط مختلف یک رودخانه در طول یا عرض و عمق آن متغیر است. از عوامل مختلفی که در تغییر سرعت جریان اب موثرند میتوان مقدار آب رودخانه ، شیب بستر رودخانه ، در مسیر دارای انحنا ، بیشتری سرعت از وسط به سمت دیواره مقعر متمایل میشود.
*دبی رود :
حجم آبی که در واحد زمان از مقطع عرضی یک رودخانه عبور میکند «دبی» رود خوانده میشود که معمولا آن را به متر مکعب در ثانیه بیان میکنند. مقدار دبی در واقع برابر است با حاصلضرب سرعت جریان آب در سطح مقطع رودخانه . دبی یک رودخانه در طول سال تغییر میکند و معمولا در بهار ، به علت ذوب یخ و زیادشدن بارندگی و جاری شدن سیلاب ، افزایش مییابد. در ایام گرما سال دبی رودخانه به حداقل میرسد.
برای اندازهگیری دبی جریانهایی مثل رودخانه ، قنات و چشمه ، راههای مختلفی وجود دارد ولی معمولیترین آنها استفاده از «پروانه آبی» است.
تعیین دبی عامل مهم در بررسیهای آبشناسی از جمله برآورد زمان پرشدن یک سد یا مخزن ، تعیین احتمال وقوع سیل جهت طراحی سازههای مهارکننده و ارزیابی میزان فرسایش سطحی است.
*رودهای دایمی و فصلی :
رودخانهها را از نظر تغییر مقدار آب در طول سال به دو دسته «دایمی» و «فصلی» تقسیم میکنند. در اقلیمهای مرطوب که مقدار بارندگی زیاد و تبخیر کم است رودخانهها از نوع دایمی هستند. آب این رودخانهها در زمانی که بارندگی نیست از ذوب برف و یخ نواحی مرتفع و یا از ورود آبهای زیرزمینی به داخل آنها تامین میشود. در مقابل در مناطق خشک که مقدار بارندگی کم و تبخیر زیاد است رودخانهها بیشتر موقتی و فصلیاند. این رودخانهها بنابه شرایط ممکن است فقط در خلال بارندگی و کمی بعد از آن یا فقط در طول فصول مرطوب سال آب داشته باشند. معمولا در این مناطق سطح آب زیرزمینی پایینتر از آن است که بتواند رودخانه را تغذیه کند. دبی نهتنها در طول یک سال ، بلکه از سلی به سال دیگر ، نیز تغییر میکند و علت آن تغییر میزان بارندگی سالیانه است. هرچند سال یکبار ممکن است بر اثر سیلی عظیم و غیر متعارف دبی رود به مقدار بسیار زیاد افزایش یابد. در رابطه بین بارندگی و مقدار آب رودخانه و همچنین در تغییر مقدار آب در طول زمان ، عوامل متعددی دخالت دارند.
!عوامل موثر در تغییر مقدار آب رودخانه در طول زمان
*شرایط اقلیمی :
در آب و هوالی گرم ، به علت بالابودن دما ، مقدار تبخیر بیشتر است و بنابراین مقدار کمتری از بارش در رودخانهها جریان مییابند. بهعلاوه ، شدت بارندگی ، طول مدت بارش ، و نوع آن در مقدار آب رودخانه موثر است.
*جنس زمین :
وضع زمینشناسی ، به خصوص نوع مواد تشکیلدهنده زمین ، نیز بر مقدار آب رود تاثیر میگذارد. نفوذ آب به داخل زمین از تغییرات شدید دبی رودخانه جلوگیری میکند.
*توپوگرافی :
شکل پستی و بلندیهای سطح زمین نیز در مقدار اب رودخانه تاثیر دارد. واضح است که در شیبهای تند ، جریان آب سریعتر از شیبهای ملایم است. در زمینهای هموار نیز تودههای آب ساکن ایجاد میشود که تبخیر و نفوذ بیشتر را به همراه دارند.
*پوشش گیاهی :
مقدار پوشش گیاهی در یک حوضه آبریز نیز در مقدار آب وتغییر آن در طول زمان موثر است. شاخ و برگ درختان ، قسمتی از آب باران را در خود نگه میدارد و باعث میشود که باران قبل از رسیدن به زمین بهتدریج تبخیر شود. بههمین جهت ریزش بارانهای خفیف و کوتاه در یک منطقه جنگلی ممکن است اصولا آبی را به رودخانه وارد نکند. بهعلاوه گیاهان باعث میشوند که آب باران فرصت و امکان بیشتری برای نفوذ بهداخل زمین داشته باشد.
!فرایندهای رودخانهای
آبهای جاری را میتوان مهمترین عامل تغییر دهنده خشکیهای سطح زمین دانست. تغییرات ناشی از آبهای جاری از سهطریق ، فرسایش ، حمل و رسوبگذاری صورت میگیرد.
هر قطره باران دارای مقداری انرژی جنبشی است و بهوسیله آن در لحظه برخورد بهزمین میتواند موجب سستکردن و پراکندن ذرات خاک شود. سست شدن ذرات خاک مقدمه فرسایش بعدی است. آب باران پس از مرطوب نمودن سطح زمین و قبل از آنکه به مجاری معینی بپیوندد، به شکل یک قشر نازک یا تعداد زیادی جویبار بسیار کوچک در سطح زمین جاری میشود. این جریانهای کوچک که بهطور کلی به آنها «آبهای هرز» گفته میشود، میتوانند ذرات ریز و در حد لای و رس را ، که به وسیله ضربات باران در محل خود سست شدهاند، بشویند و حمل کنند.
فرسایشی که بر اثر آبهای هرز در سطح زمین ایجاد میشود «فرسایش ورقهای» نام دارد. فرسایش ورقهای نقش بسیار مهمی در تخریب خاک بازی میکند.
#فرسایش :
رودخانه در ضمن حرکتش باعث فرسایش بستر خود میشود و دایما آن را عمیقتر و وسیعتر میکند. عمل فرسایش رودخانه بهصورتهای مختلفی انجام میشود.
*سایش :
ذرات و قطعات موجود در آب رودخانه ، در حین حرکت با غلطیدن و ضربه زدن ، به تخریب و کندن بستر خود میپردازند. از طرف دیگر ضمن این عمل و همچنین اصطکاک با یکدیگر ، خود نیز خرد و ساییده و گودتر میشوند. آبهای جاری ، با ذرات همراه خود عامل نیرومندی در تخریب بستر رود هستند. قدرت فرسایش آبهایی که فاقد مواد معلقاند بسیار کم است. از طرفی ، قدرت سایش رودخانه رابطه مستقیم با جریان آب دارد.
*کندن مستقیم مواد :
آبهای جاری ، حتی اگر حاوی مودر معلق نباشند، میتوانند بر اثر عمل هیدرولیکی موجب فرسایش بستر خود شوند. کندهشدن ذرات و حمل یا رسوبگذاری آبها بستگی مستقیم با سرعت جریان آب دارد. بهعلاوه ، جریانهای آشفته با ضربه زدن به دیوارههای رودخانه میتوانند مستقیما به فرسایش آنها بپردازند.
*انحلال :
آبهای جاری در ضمن حرکت ، سنگهای بستر خود را تجزیه یا حل میکنند. برخی از مواد موجود در آب رودخانه باعث تشدید عمل انحلال آنها میشود. مقدار مواد محلول در یک رودخانه بستگی مستقیم با وضعیت زمینشناسی و نوع آب و هوای منطقه دارد.
#حمل :
مواد موجود در رودخانه به 4 صورت حمل میشوند.
*بار محلول :
به موادی اطلاق میشود که بصورت محلول در آب رودخانه حمل میشود.
*بار معلق :
به ذرات ریزی اطلاق میشود که بهصورت معلق در آب رودخانه حمل میشوند.
*بار بستری :
به آن دسته از ذرات و دانهها گفته میشود که بهعلت بزرگی خود در کف بستر رودخانه یا مجاور آن و بر اثر غلطیدن ، لغزیدن یا جهیدن حرکت میکنند.
نوع حرکت مواد جامد به یکی از دو شکل باربستری و یا بار معلق ، بستگی به اندازه و جرم دانهها و سرعت جریان آب دارد. ازدیاد دبی و سرعت جریان آب ، هردو در بالابردن ظرفیت حمل رودخانه موثرند. بنابراین در مواقع سیلاب ، رودخانه میتواند قطعات بزرگتر و رسوبات بیشتری را حمل کند.
#رسوبگذاری :
اگر به هر دلیلی سرعت رود کاهش پیدا کند آنچه را که دیگر قادر به حملش نیست در بستر خود بهجا خواهد گذاشت. بهطور خلاصه نحوه عمل یک رودخانه در فرسایش ، حمل یا رسوبگذاری مواد به دو عامل سرعت جریان آب و اندازه دانهها بستگی دارد. حمل نهایی تهنشین شدن قسمت اعظم موادی که بوسیله بستر رودخانهها حمل میشوند، اقیانوسهاست. ولی رودخانه بخشی از رسوبات خود را ، که ممکن است موقتی باشد، در خشکی بر جای میگذارد. این گونه رسوبات را بهطور کلی «آبرفت» مینامند.
!اشکال و پدیدههای رودخانهای
اشکالی که بر اثر فرسایش و رسوبگذاری در طول مسیر یک رود گذارده میشود بسیار متنوع است.
*درده رود :
مهمترین پدیده فرسایشی ناشی از عملکرد رودخانه ایجاد «دره» است. شکل مقطع یک دره و سرعت فرسایش آن به عوامل مختلفی چون شرایط اقلیمی ، جنس ،وضعیت زمین شناسی ، پوشش گیاهی ، سرعت ، شیب و مقدار آب رودخانه و مقدار موادی که بهوسیله رودخانه حمل میشود، بستگی دارد. مقطع یک دره ممکن است متقارن یا نامتقارن باشد.
*نیمرخ طولی رود :
شیب یک رودخانه در طول بستر آن ثابت نیست و این تغییر را میتوان از روی «نیمرخ طولی» آن مطالعه کرد. نیمرخ طولی عبارت از یک منحنی است که در آن ارتفاع رودخانه در محور قایم و فاصله افقی در روی محور افقی با مقیاس معینی نشان داده میشود. بطور کلی در ابتدای پیدایش رودخانه فرسایش قایم آن زیاد است و بهعلاوه ظرفیت حمل رودخانه بیش از مقدار موادی است که در اختیارش قرار میگیرد. ولی به تدریج بار رسوبی رودخانه افزایش مییابد تا جایی که مقدار موادی که دریافت و حمل میکند در حد ظرفیتش خواهد بود. در این حال دوره فرسایش قایم و سریع رودخانه به پایان میرسد و فرسایش آن بیشتر از نوع جانبی میشود. رودخانه را در چنین وضعی اصطلاحا رودخانه در حال تعادل میگویند. نیمرخ طولی یک رودخانه در حال تعادل مقعر است و شیب آن از بالای رود بهطرف پایین رود کاهش مییابد. بهطوری که در نزدیک دهانه به سطح افقی مماس میشود. فرسایش قایم بستر رودخانه تا سطح خاصی ادامه مییابد و پایینتر از آن دیگر رودخانه قادر به حفر بستر خود نیست. به چنین سطحی اصطلاحا «سطح مبنا» میگویند. وقتی رودخانه به سطح مبنای خود برسد شیب آن صفر خواهد شد. اصولا برای یک رودخانه دو نوع سطح مبنا میتواند وجود داشتهباشد. یکی «سطح مبنای نهایی» یا سطح مبنای دایم و دیگری «سطح مبنای محلی» یا موقتی . سطح مبنای نهایی برای یک رودخانه بهطور کلی سطح دریاهاست. سطح مبنای محلی بالاتر از سطح دریا قرار دارد. این سطح ممکن است به علت وجود یک توده سنگ مقاوم در مسیر رودخانه ، یک دریاچه یا عوامل دیگر بوجود آمده باشد.
هدف نهایی عوامل فرسایش ، از جمله رودخانه ، این است که سطح زمین را تا حد سطح دریا فرسایش دهند. البته نقش فرسایشی و هموارکنندگی فرایندهای بیرونی معمولا توسط فرایندهای درونی خنثی میشود. وضعیت تدریجی تغییر سطح زمین را از یک حالت برجسته نسبت به سطح دریا تا نزدیک شدن به سطح مبنا با مفاهیمی چون «جوانی» ، «بلوغ» ، «پیری» نیز میتوان بیان کرد. در مرحله جوانی ، ناهمواریهای سطح زمین ، فرسایش قایم رود ، شیب نیمرخ طولی ان و مقدار آبشارها و تندابها زیاد است. دره رودخانه باریک و پرشیب و تعداد شاخههای فرعی کم و اندازه آنها کوچک است. در مرحله بلوغ از شیب نیمرخ رود کاسته شده اغلب آبشارها از بین میروند و ضمن پهنتر شدن دره ، دشت سیلابی و مثانورها آغاز به تشکیل میکند. در مرحله پیری فرسایش قایم در مقایسه با فرسایش جانبی ناچیز است. دشت سیلابی به همراه مثانورها و دریاچههای هلالی وسعت میگیرند، در این مرحله سطح زمین کم و بیش هموار و مسطح است و هوازدگی تا عمق زیادی نفوذ کرده است.
*آبرفتها :
نتیجه نهایی فرسایش و حمل مواد توسط رودخانه ، برجای گذاشته شدن لایههایی از رسوبات منفصل است. این رسوبات اگر در خشکیها برجای گذارده شوند «آبرفت» نامیده میشوند. آبرفتها پرمصرفترین مصالح ساختمانیاند. قسمت اعظم حجم بتن و آسفالت از مصالح خردهسنگی است که محل تامین اغلب آبرفتهای رودخانهای است.
*((رودخانه های ایران))
*((مهندسی رودخانه))
*((سیلاب))