خود آگاهی انسانی
خودآگاهی انسانی یعنی آگاهی به خود در رابطه با همهء انسانها .
خودآگاهی انسانی بر این اصل و فلسفه استوار است که انسانها مجموعا یک واحد واقعی به شمار میروند و از یک " وجدان مشترک انسانی " بهرهمندند ، احساس انسان دوستی و انسان گرایی در همهء افراد انسان موجود است .
به قول
سعدی :
بنی آدم اعضای یک پیکرند
که در آفرینش زیک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید که نامت نهند آدمی
افرادی که مانند "
اگوست کنت " در جستجوی " دین انسانیت " بوده و هستند ، این اندیشه را در مغز خود میپرورانند . اومانیسم که کم و بیش فلسفهء رایج زمان ماست و غالبا مدعیان روشنفکری از آن دم میزنند ، همین است .
اومانیسم انسان را در ماورای طبقات ، ملیتها ، فرهنگها ، مذهبها ، رنگها ، نژادها ، خونها به صورت یک واحد میبیند و هر گونه تبعیض و تفاوتی را نفی میکند . اعلامیههایی که به نام " حقوق بشر " در جهان منتشر شده است بر این فلسفه تکیه دارد و مبلغ این نوع خودآگاهی در جهان است .
اگر این نوع خودآگاهی در فردی پیدا شود ، دردش درد انسان ، آرزوهایش آرزوهای انسان میشود و جهت گیری و تلاشش در جهت انسان صورت میگیرد و دوستیها و دشمنیهایش همه رنگ انسانی مییابد ، دوست دوستان انسان یعنی علم ، فرهنگ ، بهداشت ، رفاه ، آزادی ، عدالت و محبت ، و دشمن دشمنهای او یعنی جهل ، فقر ، ظلم ، بیماری ، اختناق و تبعیض میگردد .
این نوع از خودآگاهی اگر پیدا شود ، بر خلاف خود آگاهی ملی و خودآگاهی طبقاتی ، جنبه اخلاقی خواهد داشت . ولی این خودآگاهی با اینکه بیش از همه صورت منطقی دارد و سر و صدای فراوان راه انداخته ، کمتر از همه واقعیت یافته است . چرا ؟
راز مطلب در نحوهء وجود و واقعیت انسان نهفته است . انسان در نحوهء وجود و واقعیتش با همه موجودات دیگر اعم از جماد و نبات و حیوان متفاوت است از این نظر که هر موجودی که پا به جهان میگذارد و آفریده میشود همان است که آفریده شده است ، یعنی ماهیت و واقعیت و چگونگیهایش همان است که به دست عوامل خلقت ساخته میشود ، اما انسان پس از آفرینش ، تازه مرحلهء اینکه چه باشد و چگونه باشد آغاز میشود .
انسان آن چیزی نیست که آفریده شده است ، بلکه آن چیزی است که خودش بخواهد باشد ، آن چیزی است که مجموع عوامل تربیتی و از آن جمله اراده و انتخاب خودش او را بسازد .
به عبارت دیگر ، هر چیزی از نظر ماهیت که چیست و از نظر کیفیت که چگونه باشد ، " بالفعل " آفریده شده ، اما انسان از این نظر " بالقوه " آفریده شده است ، یعنی بذر انسانیت در او به صورت امور بالقوه موجود است که اگر به آفتی برخورد نکند آن بذرها تدریجا از زمینهء وجود انسان سر بر میآورد و همینها فطریات انساناند و بعدها " وجدان " فطری و انسانی او را میسازند .
انسان ، بر خلاف جماد و نبات و حیوان ، شخصی دارد و شخصیتی . شخص انسان یعنی مجموعهء جهازات بدنی او بالفعل به دنیا میآید .
انسان در آغاز تولد از نظر جهازات بدنی مانند حیوانات دیگر بالفعل است ، ولی از نظر جهازات روحی ، از نظر آنچه بعدا شخصیت انسانی او را میسازد ، موجودی بالقوه است ، ارزشهای انسانی او در زمینهء وجودش بالقوه موجود است و آمادهء روییدن و رشد یافتن انسان از نظر روحی و معنوی یک مرحله از مرحلهء بدنی عقبتر است ، جهازات بدنی اش در رحم وسیلهء عوامل دست اندرکار آفرینش ساخته و پرداخته میشود ، ولی جهازات روحی و معنوی و ارکان شخصیتش در مرحلهء بعد از رحم باید رشد داده شود و پایه گذاری گردد . از این رو میگوییم هر کس خود بنا و معمار و مهندس شخصیت خود است ، قلم تصویر کننده و نقاش خلقت شخصیت انسان ( بر خلاف شخص او ) به دست خودش داده شده است .
هر موجودی غیر از انسان ، میان خودش و ماهیتش تصور جدایی غیر ممکن است ، مثلا میان سنگ و سنگی ، میان درخت و درختی ، میان سگ و سگی ، میان گربه و گربهای . انسان تنها موجودی است که میان خودش و ماهیتش جدایی و فاصله است ، یعنی میان انسان و انسانیت .
ای بسا انسانها که به انسانیت نرسیده و در مرحلهء حیوانیت باقی ماندهاند مانند برخی از انسانهای بدوی و وحشی ، و بسا انسانها که مسخ شده و به ضد انسان تبدیل شدهاند مانند اکثر متمدن نماها .
چگونه ممکن است میان شیء و ماهیت خودش جدایی بیفتد ؟ بدیهی است که ماهیت لازمهء وجود است و اگر وجودی بالفعل باشد ماهیتش به تبع بالفعل است . وجود بالقوه است که ماهیت شایستهء خود را فاقد است .
آنچه اگزیستانسیالیسم به نام اصالت وجود مینامد و مدعی است که انسان یک وجود بی ماهیت است و خود با انتخاب راه خود ، به خود ماهیت میبخشد ، توجیه صحیح فلسفیاش همین است . فلاسفهء اسلامی ، بالخصوص صدر المتألهین ، تکیه فراوان بر همین مطلب دارد و از همین رو میگوید : انسان نوع نیست ، انواع است ، بلکه هر فرد احیانا هر روز نوعی است غیر روز دیگر .
از اینجا روشن میشود که انسان زیست شناسی ، انسان بیولوژیکی ، ملاک انسانیت نیست ، انسان زیست شناسی تنها زمینهء انسان واقعی است و به تفسیر فلاسفه : حامل استعداد انسانیت است نه خود انسانیت . و هم روشن میشود که بدون اصالت روح ، دم از انسانیت زدن معنی و مفهوم ندارد .
اکنون که این مقدمه را دانستیم ، میتوانیم مفهوم " خودآگاهی آنسانی " را دقیق تر درک کنیم .
گفتیم
خودآگاهی انسانی بر این اصل استوار است که انسانها مجموعا یک " واحد " واقعی به شمار میروند و از یک وجدان مشترک انسانی ، ما ورای وجدان طبقاتی ، مذهبی ، ملی ، نژادی بهرهمندند .
اکنون میگوییم این مطلب نیازمند به توضیح است که چه انسانهایی مجموعا یک " خود " دارند و روح واحد بر آنها حکمفرماست ؟ خودآگاهی انسانی در میان چه انسانهایی رشد مییابد و نمو میکند و در آنها همدردی و هم پیکری ایجاد میکند ؟ آیا تنها میان انسانهای به انسانیت رسیده که ارزشهای انسانی و در حقیقت ماهیت واقعی انسانی در آنها به فعلیت رسیده و تحقق یافته است ، یا انسانهایی که در حد بالقوه بودن باقی ماندهاند ، یا انسانهای مسخ شده و تغییر ماهیت داده و تبدیل به بدترین جانوران شده ؟ کدامیک ؟ آیا همهء اینها با هم ؟
بدیهی است که آنجا که سخن از دردمندی متقابل است ، سخن در این است که همه اعضای یک پیکرند و از درد یکدیگر بی قرارند ، همهء اینها نمیتوانند اینچنین باشند . انسان بدوی وحشی که در حد طفولیت باقی مانده و فطرت انسانیاش هنوز خواب است و تحریک نشده است ، کی چنین احساس دردمندی دارد ؟ کی چنین روح مشترکی بر او حاکم است ؟ تکلیف انسان مسخ شده که کاملا روشن است .
پس تنها انسانهای به انسانیت رسیده ، انسانهای ماهیت انسانی یافته ، انسانهای بارور شده از نظر فطریات انسانی هستند که واقعا اعضای یک پیکرند ، روح واحد بر آنها حکمفرماست ، و چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار .
چنین انسانهایی که همهء ارزشهای فطری در آنها روییده است همان انسانهای " مؤمن " اند . زیرا ایمان در رأس فطریات و ارزشهای اصیل انسانی واقع است .
پس آنچه واقعا انسانها را به صورت " ما " در میآورد ، روح واحد در آنها میدمد ، آنچه اینچنین معجزهء اخلاقی و انسانی از او سر میزند ، " هم ایمانی " است نه هم گوهری و همریشهای و همزایشی که در سخن سعدی آمده است .
آنچه سعدی گفته ایدهآل است نه واقعیت ، بلکه ایده آل هم نیست . چه جهتی دارد که موسی هم پیکر فرعون ، ابوذر همدرد معاویه ، لومومبابی قرار چومبه باشد ؟
آنچه هم واقعیت است و هم ایده آل ، وحدت انسانهای بالفعل یعنی انسانهای به انسانیت رسیده و ارزش یافته است . این است که رسول اکرم در سخن خود ، که سعدی آن را اقتباس کرده و با تعمیم غلط خرابش کرده است ، به جای آنکه بگوید : بنیآدم اعضای یک پیکرند ، فرمود :
مؤمنان اعضای یک انداماند ، هرگاه عضوی به درد آید ، با تب و بی خوابی با او همدردی میکنند
(مثل المؤمنین فی توادهم و تراحمهم کمثل الجسدإذا اشتکی بعض تداعی له سایر أعضائه بالحمی و السهر) .
شک نیست که انسان به انسانیت رسیده ، نسبت به همهء انسانها بلکه نسبت به همهء اشیاء مهر میورزد ، حتی نسبت به انسانهای مسخ شده و تغییر ماهیت داده ، لهذا خداوند پیامبر را " رحمة للعالمین " میخواند . این گونه انسانها نسبت به کسانی که به آنها دشمنی میکنند نیز مهر ورزند .
علی علیهالسلام در باره پسر ملجم مرادی میگفت :
من زندگی او را دوست دارم و او قتل مرا . ولی سخن در "
محبت متقابل " و "
دردمندی متقابل " است . محبت و مهرورزی متقابل تنها در میان جامعهء اهل ایمان تحقق پذیر است و بس .
بدیهی است که لازمهء محبت عمومی داشتن به همهء انسانها " صلح کلی " و مسؤولیت نداشتن ، کار به کار گمراه و ظالم نداشتن نیست ، بر عکس ، انسانگرایی واقعی شدیدترین مسؤولیتها را در این زمینهها ایجاب میکند .
در زمان ما " برتراند راسل " فیلسوف و ریاضی دان معروف انگلیسی و " ژان پل سارتر " فیلسوف
اگزیستانسیالیست فرانسوی دو چهرهء معروف و مشهور انسان مسلکی هستند .
اتفاقا راسل فلسفهء اخلاق خود را بر اساسی بنا نهاده است که با انسان مسلکیاش در دو جهت متضاد است . فلسفهء اخلاق راسل بر اساس دوراندیشی در منافع شخصی است ، یعنی مبنای اخلاق را تأمین سود بیشتر و بهتر در پرتو اصول اخلاقی میداند و به فلسفهء دیگری برای اخلاق قائل نیست . بنابراین انسان مسلکی جناب راسل از سودپرستی سر در میآورد.
انسانگرایی ژان پل سارتر به قول یکی از نویسندگان (داریوش آشوری) مظهر اضطراب دنیای غرب از خالی شدن زیر پایش است . این نویسنده تحت عنوان دو چهرهء نیهیلیزم امروز غرب میگوید :
" . . . آن بورژروازی پرشوری که " باستی " را فتح کرده و پرچم ناسیونالیسم را برافراشت ، امروز چیزی ندارد که بدان بیندیشد مگر بی اندیشگی ! نسل جوان اروپایی بر نقطهء پوچ ایستاده است . امروز غرب دارد صادراتش را تحویل میگیرد : آشوب اجتماعی ، نومیدی ، سرگردانی ، حس حقارت ، نیهیلیزم را . او همهء اینها را به ملتها و تمدنهای دیگر تحمیل کرده بود . . . نیهیلیست چنین میاندیشد که برای من نیست ، بگذار مال هیچ کس نباشد . . . و بدین جهت به جانب انهدام خود میل میکند . اما عکس العمل دیگر را در پیدایش نوعی فلسفهء " بشر دوستانهء رومانتیک " میبینیم که در سطوح مختلفی روشنفکران غرب را به خود مشغول داشته است .
یک سر آن راسل است با دیدهء سادهء عملی و سر دیگر آن سارتر با دید فلسفی پیچیده و سخت و بی آرام و در این وسط روشنفکران سیاست و اقتصاد مثل " تیبورمند " که میکوشند راههای عملی برای مشکلات خود و دیگران بیابند .
اما سارتر . . . با آن مشرب عارفانه و آزادیاش از هر چه رنگ تعلق پذیرد و آن تئوری پیچیدهء مسؤولیت و تعهدش ، نمودی دیگر از روح غربی است که با نوعی حس گناه میخواهد جبران ما فات کند . سارتر مانند رواقیها به برادری و برابری بشر معتقد است و به حکومت جهانی ، به آزادی و اختیار و به پرهیزکاری و پارسایی . سارتر امروز نمایندهء آن تمایل روشنفکرانه در غرب است که میخواهد با افکندن خود به دامن " بشریتی کلی " خود را از اضطراب خالی شدن زیر پایش برهاند . . . با جانشین کردن هومانیسم (انسانگرایی ، انسان مسلکی) به جای مذهب ، از خدای کلی بشریت که جانشین خدای کهن شده است ، برای خود و تمام غرب طلب آمرزش میکند " .
نتیجهء بارز انسانگرایی سارتر ، همان است که هر چندی یک بار او را میبینیم که بر مظلومیت اسرائیل اشک تمساح میریزد و از ستم اعراب ، بالخصوص آوارگان فلسطین ، نالهها سر میدهد .
جهان مظاهر عملی همهء انسانگرایان غربی را که اعلامیههای بلند بالای جهانی حقوق بشر را امضاء کردهاند مرتب دیده و میبیند ، نیازی به شرح نیست .
خودآگاهیهای اجتماعی اعم از طبقاتی ، ملی ، انسانی در عصر ما عنوان خودآگاهی روشنفکرانه یافته است . روشنفکر کسی است که به یکی از این خودآگاهیها رسیده باشد و درد طبقاتی یا ملی یا انسانی یافته و در تلاش رهایی طبقهاش یا ملتش یا همهء انسانها باشد و میخواهد آگاهی خود را به آنها منتقل نماید و آنها را به حرکت و تلاش برای رهایی از اسارتهای اجتماعی درآورد .
منبع:کتاب انسان در قرآن
شهید مطهری
صفحه65-73