شنبه 11 جمادی‌الاول سال 597 درخشنده‌ترین چهره‌ی حکمت و ریاضیات قرن هفتم در سرزمین طوس به دنیا آمد. نام او محمد و شهرتش خواجه بود. خواجه نصیر ایام کودکی و نوجوانی خود را در طوس گذراند و دروس مقدماتی -از قبیل خواندن و نوشتن قرائت قرآن و قواعد زبان عربی و …- را از پدر آموخت. طوسی در شهر خود به دست استادش و دایی پدرش لباس مقدس روحانی بر تن کرد و لقب نصیر‌الدین گرفت. خواجه نصیر پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی به توصیه‌ی دایی پدر و وصیت پدرش جهت تکمیل معلومات به نیشابور مهاجرت کرد. درس خارج فقه و حدیث و رجال را به مدت یک سال نزد امام سراج الدین آموخت و سپس موفق شد اشارات ابن سینا را در مدرسه‌ی نظامیه نیشابور نزد فریدالدین داماد نیشابوری بیاموزد. بعد از آن به قم مهاجرت کرد و پس از قم به اصفهان آمد و چون استادی که بتواند از او استفاده کند پیدا نکرد به عراق رفت. در عراق علم فقه را از محضر مصری مازنی فراگرفت و با علامه حلی ادامه داد و علامه نیز از خواجه حکمت فراگرفت. نصیر‌الدین در موصل به محضر کمال‌الدین موصلی حاضر شد و نجوم و ریاضی را از او آموخت و سپس به ایران بازگشت.
پس از چندماه اقامت در شهر قائن و ازدواج در آنجا، به اتفاق همسرش به قلعه اسماعیلیان دعوت شد. در این زمان کتاب طهاره‌الاعراق ابن مسکویه را از عربی به فارسی ترجمه کرد و نام اخلاق ناصری بر آن نهاد. هم‌چنین رساله معینیه در علم هیئت را به زیان فارسی نوشت. او حدود 26 سال در قلعه اسماعیلیه به سر برد و کتاب‌های متعددی را در آن جا تألیف کرد.
بنای رصدخانه مراغه در سال 656 آغاز گردید و در سال 672 -که خواجه نصیر وفات یافت- به پایان رسید. در آن ساختمان‌هایی نیز جهت تحصیل فلسفه و مدرسه‌ای جداگانه مخصوص علم طب و مدرسه‌ای هم برای طلاب علوم دینی ساخته شد. در رصدخانه مراغه از ابزارهای نجومی متعددی -که از قلعه‌ی الموت و بغداد آورده بودند- استفاده شد و یکی از مجهز‌ترین رصدخانه‌‌ها به شمار می‌رفت. یکی دیگر از کارهای بزرگ تآسیس کتابخانه‌ای در رصدخانه مراغه بود.
شاگردان وی عبارت بودند از:
1- علامه حلی
2- ابن میثم بحرانی
3- قطب‌الدین شیرازی و …
طوسی در بسیاری از علوم عصر خویش به خصوص فلسفه و ریاضی صاحب نظر بوده است تا جایی که بزرگان علم از او با تعبیراتی چون استاد بشر، افضل علما و معلم ثالث یاد کرده‌اند. بعضی از آثار مهم طوسی عبارت‌اند از:
1- تجرید العقاید
2- قواعد العقاید
3- تجرید المنطق
4-شرح تجرید
سرانجام در هیجدهم ماه ذی‌الحجه سال 673 هـ . ق مردم بغداد به عزای خواجه نشستند.