لفظ مرکب تام (در مقابل
لفظ مرکب ناقص) بر دو قسم است:
- مرکب تام خبری
- مرکب تام انشائی
مرکب تام خبری
مرکب تام خبری آن
لفظ و عبارتی است که فی نفسه و به خودی خود، قابل تصدیق و تکذیب باشد؛ یعنی بتوان در مورد آن گفت: "این عبارت، درست است." یا "این عبارت، نادرست است."
مانند عبارات "برادرم دکتر است"، "
زمین، کروی است" و "زمین به دور خودش نمی چرخد."
این عبارات، هر کدام، یک مرکب تام خبری هستند؛ زیرا درباره هر یک می توان گفت: درست است. و یا بر عکس، می توان گفت: درست نیست؛ یعنی می توان گفت: این جمله راست است یا دروغ است.(عبارت، قابل تصدیق و تکذیب است.) چرا؟
زیرا در هر یک از این عبارات، گوینده یا چیزی را به چیز دیگر نسبت داده یا چیزی را از چیز دیگر سلب کرده است و ممکن است این سلب یا اسناد، مطابق با واقع باشد یا نباشد.
مرکب تام خبری را در
اصطلاح منطق،
قضیه یا
قول جازم یا
خبر می نامند.
منظور از این که گفتیم: "مرکب تام، فی نفسه قابل تصدیق و تکذیب است"، این است که اگر فقط به اصل عبارت نظر داشته باشیم و چیزهای دیگر، مانند ارتباط آن با خارج و یا حتی خصوصیت مفهوم آن را در نظر نیاوریم، عقلا می تواند صادق و کاذب باشد.
مثلا عبارتی مانند "زمین به دور
خورشید می گردد." را در نظر می گیریم. اگر خود این عبارت را بدون توجه به واقعیت و این که در واقعیت موضوع از چه قرار است، در نظر بگیریم، فی نفسه هم می تواند درست باشد و هم نادرست.
بنابراین، حتی
قضایای بدیهی یا
قضایای محسوس نیز که برای همگان بدیهی است، باز از حیث خبر و قضیه بودن(احتمال صادق یا کاذب بودن)، قابل تصدیق و تکذیب هستند.
خلاصه این که فرمول "الف ب است" یا "الف ب نیست" (صرف نظر از این که واقعیت امر چیست)، اساسا قابل تصدیق و تکذیب و بنابراین مرکب تام خبری یا قضیه است.
اما مثلا این فرمول که "آیا الف ب است؟"(مرکب تام انشائی) اصلا قابل تصدیق و یا تکذیب نیست.(قابلیت صادق یا کاذب بودن ندارد)
بنابراین لزومی ندارد که خبر یا مرکب تام خبری، مطابق با واقع باشد و حتی در صورت خلاف واقع بودن نیز، باز خبر می باشد.
ملاک اصلی در تعیین اینکه چیزی خبر و مرکب تام خبری هست یا نه، همان است که گفته شد؛ یعنی بتوان در مورد آن گفت: "این عبارت درست است یا این عبارت نادرست است."
وجه تسمیه مرکب تام خبری
در حقیقت در مرکب تام خبری، ما از چیزی خبر می دهیم (درست یا نادرست) و به همین دلیل است که به آن مرکب تام خبری یا خبر می گوییم.
و نیز به این دلیل به آن قول جازم گفته می شود که در آن حکمی قطعی صادر می کنیم؛ یعنی می گوییم: "الف ب است" یا "الف، ب نیست" و بیان ما قطعیت و جزمیت دارد.
مرکب تام انشائی
لفظ و عبارتی است که قابل تصدیق و تکذیب نباشد و نمی توان آن را به صدق و کذب متصف کرد.
مانند: "آیا زمین کروی است؟" و نیز "برو!"، "نیا!"، "چرا پیاده آمدی"، "کاش زودتر آمده بودم!"
مثلا اگر کسی بگوید: "آیا حسن مهندس است؟" نمی توان گفت این سخن راست است یا نه؛ و نیز نمی توان گفت که این سخن دروغ است؛ زیرا اساسا وی حکمی صادر نکرده است تا آن حکم مطابق واقع باشد یا نباشد.
در حقیقت، در پس چنین کلامی یعنی مرکب تام انشائی، حقیقت ثابتی وجود ندارد تا کلام با آن مطابق باشد یا نباشد.
وجه تسمیه مرکب تام انشائی
چنین لفظی را از آن جهت انشائی می نامند که وابسته به گوینده و اراده اوست؛ یعنی معنا با قصد و اراده گوینده ایجاد می شود و چنانچه گفته شد، در پس کلام وی، حقیقت ثابتی وجود ندارد؛ بلکه لفظ، وابسته به اراده و انشاء متکلم است.
اقسام مرکب تام انشائی
به طور کلی مرکب تام انشائی شامل موارد زیر است:
- امر (فرمان به کار)؛ مانند: "درس را به خاطر بسپار!"، "بیا!"، "سریعتر بدو!"
- نهی (فرمان به ترک کار)؛ مانند: "با پدر و مادرت، بدخلقی نکن!"
- استفهام (پرسش)؛ مانند: "آیا کره مریخ، سیاره ای مسکونی است؟"
- تمنی (آرزو)؛ مانند: "ای کاش خدا ما را بیامرزد!"، "ای کاش جوانی بر می گشت!"
- ندا (صدا کردن)؛ مانند: "ای محمد!"
- تعجب؛ مانند: چقدر جهان شگفت انگیز است!
- عقد و ایقاع؛(خواندن صیغه عقد خرید و فروش، اجاره، ازدواج و نیز صیغه طلاق، آزاد ساختن بنده، ...) مانند: "این خانه را اجاره دادم!" و "بنده من در راه خدا آزاد است!"
معانی هیچ یک از
الفاظ مرکب بالا، فی نفسه و به خودی خود، حقیقت ثابتی را بیان نمی کنند که با آن مطابق باشند، یا نباشند(مانند مرکب تام خبری)؛ و چون حکمی در آنها صادر نمی شود، نمی توان گفت که درست هستند یا نادرست.
از این رو، نمی توان آنها را به صدق و کذب (درستی و نادرستی) متصف نمود.
یک نکته!
معانی
الفاظ مفرد،
الفاظ مرکب ناقص و الفاظ مرکب تام انشائی، همه
تصور هستند و تنها خبر یا مرکب تام خبری است که
تصدیق می باشد.
خلاصه مطالب
- لفظ(بر اساس این که بر یک چیز دلالت کند یا بر بیش از یک چیز)، تقسیم می شود به:
امر (فرمان به انجام کار) (بیا!)
نهی (نهی از انجام کار) (نرو!)
استفهام (پرسش) (آیا می آید؟)
تمنی (آرزو) (ای کاش برنده می شدم.)
ندا (صدا کردن) (ای محمد!)
تعجب (چقدر جهان شگفت انگیز است!)
عقد و ایقاع (این خانه را اجاره دادم.)
مرکب ناقص تقییدی وصفی (خانه زیبا)
مرکب ناقص تقییدی اضافی (خانه حسین)
منابع
- منطق مظفر، جاد1، صفحه 85 و 84
- کلیات منطق صوری، صفحه 82 و 81
