: اشکال چهار گانه قیاس اقترانی

همانطور که می دانید، در ((قیاس اقترانی)) سه حد وجود دارد: ((قیاس اقترانی|حد اصغر))، ((قیاس اقترانی|حد اکبر))، ((قیاس اقترانی|حد اوسط))

اما موقعیت حد وسط نسبت به اصغر و اکبر در دو ((قیاس|مقدمه قیاس))، صورتهای مختلفی دارد که قیاس بر اساس آن ها چند گونه است. به عبارت دیگر، قیاس اقترانی از لحاظ موقعیت حد وسط در ((قیاس اقترانی|صغری)) و ((قیاس اقترانی|کبرای)) آن، به چهار شکل منقسم می شود.

این چهار شکل عبارتند از:

1-(شکل اول) حد وسط یا ((قضیه حملی|محمول)) در صغری است و ((قضیه حملی|موضوع)) در کبری.

2-(شکل دوم) حد وسط یا هم در صغری محمول است و هم در کبری.

3-(شکل سوم) حد وسط یا هم در صغری موضوع است و هم در کبری.

4-(شکل چهارم) حد وسط بر عکس شکل اول است؛ یعنی در صغری موضوع است و در کبری محمول.

هر یک از این صورت ها را __شکل__ می نامند. بر همین اساس، ((منطق دانان))، شکل را اینگونه تعریف کرده اند:

''شکل یعنی قیاس اقترانی به لحاظ موقعیت حد وسط نسبت به طرفین خود (یعنی اصغر و اکبر).''

((نور علیشاه اصفهانی)) در منظومه کبرای خود، این اشکال چهارگانه قیاس اقترانی را که اهمیت بسیار دارند، برای سهولت در حفظ، در دو بیت زیر به نظم در آورده است:

اوسط اگر حمل یافت در بر صغری و باز،،، وضع به کبری گرفت شکل نخستین شمار

حمل به هر دو دوم، وضع به هر دو سوم،،، رابع اشکال را عکس نخستین شمار

اکنون برای هر یک از این اشکال، مثالی می زنیم:

1- __شکل اول__ (حد وسط در صغری محمول باشد و در کبری موضوع):

__زمین__ (موضوع) (اصغر) __ سیاره __ (محمول) (حد وسط) __ است.__ (صغری)

__هر سیاره__ (موضوع) (حد وسط) __کروی__ (محمول) (حد اکبر) __است.__ (کبری)

__زمین کروی است.__ (نتیجه)

2- __شکل دوم__ (حد وسط در هر دو مقدمه قیاس(صغری و کبری) محمول واقع شود):

__هر سنگی__ (موضوع) (اصغر) __جامد__ (محمول) (حد وسط) __است.__ (صغری)

__هیچ جیوه ای__ (موضوع) (اکبر) __جامد__ (محمول) (حد وسط) __نیست.__ (کبری)

__هیچ سنگی جیوه نیست.__ (نتیجه)

3- __شکل سوم__ (حد وسط در هر دو مقدمه (یعنی هم در صغری و هم در کبری) موضوع باشد):