رفتارگرایی ( Behaviorism )، مکتبی در روانشناسی است که بوسیله ”جان واتسون“، روانشناس آمریکایی، در اوایل قرن بیستم بنیانگذاری شد. برپایه دیدگاه رفتارگرایان، روانشناسی تنها مربوط به رفتار است؛ بنابراین انسان را می توان همچون سگ و گربه، بصورت عینی مورد پژوهش قرار داد.
دیدگاه های واتسون ارتباطی نزدیک با پژوهش های ”
ایوان پتروویچ پاولف“ دارد که در سال 1904،
جایزه نوبل دریافت کرده بود. پاولف هنگام غذا دادن به سگ ها، زنگی را به صدا در می آورد. پس از مدتی، هنگامیکه غذایی هم در کار نبود، سگ ها با شنیدن صدای آن زنگ، آب دهانشان جاری می شد. پاولف با این پژوهش،
انگیزه ،
واکنش غیر شرطی و
واکنش شرطی شده را در روانشناسی اثبات نمود. پاولف معتقد بود که این واکنش های شرطی در مورد انسان نیز صدق می کند. البته حق با پاولف بود! شما با یک آزمون ساده می توانید پی به صحت ادعای او ببرید. حتما بارها به این مورد برخورده اید که در هنگام ورود به دستشویی یا آشپزخانه، حتی هنگامیکه برق نیست و شما می دانید که برق نیست، دستتان ناخودآگاه بسوی کلید روشنایی دراز می شود. این همان واکنش شرطی شده شما برای ورود به دستشویی یا آشپزخانه است. اما مسئله اینجا است که بنا به نظر واتسون، همه رفتار انسان ها در واقع واکنش هایی از این نوع به انگیزه های بیرونی است.
”بی اف اسکینر“ در این مورد به نقد دیدگاه واتسون پرداخت و عنوان داشت که انسان به محیط خود واکنش نشان می دهد، اما همچنین برای ایجاد نتایج مشخص، بر روی محیطِ خود تاثیر می گذارد. اسکینر نظریه شرطی شدن
کنش گر (Operant Conditioning) را مطرح می کند و برای این نظریه، مثالی را عنوان می کند که بسیار جذاب، روشن، و هیجان انگیز است!!! :
او می گوید اگر نامزد شما، هنگامیکه به او گل می دهید، شما را می بوسد، از نظر روانشناسی هنگامیکه می خواهید او شما را ببوسد، تمایل دارید که به وی گل بدهید.
(اجالتا تا مطرح شدن نظریه ای جذاب تر، من هوادار اسکینر هستم!)
به هر روی، ویژگی های
رفتارگرایی را می توان اینگونه برشمرد :
1)رفتارگرایی،
طبیعتگرا است؛ یعنی بر این باور است که جهان مادی ”حقیقت محض“ است و هر چیز را می توان با استفاده از قوانین طبیعی توضیح داد. انسان ”روح“ و ”اندیشه“ ندارد، بلکه مغزی دارد که به انگیزه های بیرونی واکنش نشان می دهد.
2)یک نویسنده می گوید : ”مبنا و انگاره اصلی رفتارگرایی این است که اندیشه، احساسات، نیات و فرایندهای عقلانی ما تاثیری در رفتار ما ندارند و رفتار ما محصول شرطی شدن ما است. ما ماشین هایی جاندار هستیم و رفتارمان آگاهانه نیست.
اسکینر تا آنجا پیش می رود که اندیشه و فرایند عقلانی را ”
استعاره“ و ”وهم“ می شمارد و می گوید رفتار، بخشی از
زیست شناسی موجود زنده است! اسکینر می پذیرد که این دیدگاه او به نوعی سلب اختیار و آزادی انسان است.
بدیهی است که دیدگاه های رفتارگرایان با باورهای موجود در
عرفان ایرانی ،
پروردگار و... تضاد آشکار دارد.
3)نتیجه طبیعی رفتارگرایی این است که انسان مسوول اعمال خود نیست.
4)اسکینر نظریه ”
شکل دهی“ (Shaping) را مطرح می کند که در آن شما می توانید با استفاده از پاداش و تنبیه های حساب شده، رفتار افراد را شکل دهید.
