بنابر این نظریه جامعه مرکب حقیقی همانند مرکبات طبیعی نیست ، اما مرکب صناعی‏ هست ، و مرکب صناعی خود نوعی مرکب حقیقی است هر چند مرکب طبیعی‏ نیست .

مرکب صناعی مانند یک ماشین که یک دستگاه مرتبط الاجزاء است . در مرکب طبیعی اجزاء ، هم هویت خود را از دست می‏دهند و در " کل " حل‏ می‏گردند و هم‏بالتبع و بالجبر استقلال اثر خود را ، اما در مرکب صناعی ، اجزاء هویت خود را از دست نمی‏دهند ، ولی استقلال اثر خود را از دست‏ می‏دهند . اجزاء به گونه‏ای خاص با یکدیگر مربوط می‏شوند و آثارشان نیز با یکدیگر پیوستگی پیدا می‏کنند و در نتیجه آثاری بروز می‏کند که عین مجموع‏ اثر اجزاء در حال استقلال نیست .

مثلا یک اتومبیل اشیاء و یا اشخاص را با سرعت معین از محلی به محل دیگر منتقل می‏کند ، در حالی که این اثر نه‏ به جزئی خاص تعلق دارد و نه مجموعه آثار اجزاء در حال استقلال و عدم‏ ارتباط است . در ترکیب ماشین همکاری و ارتباط و پیوستگی جبری میان اجزا هست ، ولی محو هویت اجزاء درهویت کل در کار نیست بلکه کل ، وجودی مستقل از اجزاء ندارد ، کل عبارت‏ است از مجموع اجزاء بعلاوه ارتباط مخصوص میان آنها .

جامعه نیز چنین است . جامعه از نهادها و تأسیسات اصلی و فرعی تشکیل‏ شده است . این نهادها و افرادی که این نهادها به آنها وابسته است همه‏ به یکدیگر وابسته و پیوسته‏اند . تغییر در هر نهادی ، اعم از نهاد فرهنگی‏ ، مذهبی ، اقتصادی ، سیاسی ، قضایی ، تربیتی موجب تغییراتی در نهادهای‏ دیگر است و زندگی اجتماعی به عنوان یک اثر قائم به کل ماشین اجتماع‏ پدید می‏آید بدون آنکه افراد در کل جامعه ویا نهادها در شکل کلی جامعه‏ هویت خود را از دست بدهند .

این نظریه اصالةالفردی است ، برای جامعه به عنوان یک کل و برای‏ ترکیب افراد به عنوان یک ترکیب واقعی ، اصالت و عینیت قائل نیست ، ولی این نظریه رابطه افراد را نوعی رابطه اصیل و عینی شبیه رابطه فیزیکی‏ می‏داند . مطابق این نظریه جامعه در عین اینکه وجود مستقل از افراد ندارد و تنها افرادند که وجود عینی و حقیقی دارند ، ولی نظر به اینکه افراد و اجزای جامعه مانند اجزای یک کارخانه و یک ماشین وابسته به یکدیگرند و در یک رابطه علی و معلولی‏ مکانیکی آثار و حرکاتشان به یکدیگر گره خورده است ، افراد سرنوشت‏ مشترک دارند و جامعه ، یعنی این مجموعه مرتبط الاجزاء ، از نظر رابطه‏ خاص علی و معلولی مکانیکی که میان اجزایش برقرار است شناختی مستقل از شناخت هر یک از اجزاء دارد .

کتاب جامعه و تاریخ
نویسنده شهید مطهری
صفحه25

بنابر این نظریه جامعه مرکب حقیقی همانند مرکبات طبیعی نیست ، اما مرکب صناعی‏ هست ، و مرکب صناعی خود نوعی مرکب حقیقی است هر چند مرکب طبیعی‏ نیست .
مرکب صناعی مانند یک ماشین که یک دستگاه مرتبط الاجزاء است . در مرکب طبیعی اجزاء ، هم هویت خود را از دست می‏دهند و در " کل " حل‏ می‏گردند و هم‏بالتبع و بالجبر استقلال اثر خود را ، اما در مرکب صناعی ، اجزاء هویت خود را از دست نمی‏دهند ، ولی استقلال اثر خود را از دست‏ می‏دهند . اجزاء به گونه‏ای خاص با یکدیگر مربوط می‏شوند و آثارشان نیز با یکدیگر پیوستگی پیدا می‏کنند و در نتیجه آثاری بروز می‏کند که عین مجموع‏ اثر اجزاء در حال استقلال نیست .
مثلا یک اتومبیل اشیاء و یا اشخاص را با سرعت معین از محلی به محل دیگر منتقل می‏کند ، در حالی که این اثر نه‏ به جزئی خاص تعلق دارد و نه مجموعه آثار اجزاء در حال استقلال و عدم‏ ارتباط است . در ترکیب ماشین همکاری و ارتباط و پیوستگی جبری میان اجزا هست ، ولی محو هویت اجزاء درهویت کل در کار نیست بلکه کل ، وجودی مستقل از اجزاء ندارد ، کل عبارت‏ است از مجموع اجزاء بعلاوه ارتباط مخصوص میان آنها .
جامعه نیز چنین است . جامعه از نهادها و تأسیسات اصلی و فرعی تشکیل‏ شده است . این نهادها و افرادی که این نهادها به آنها وابسته است همه‏ به یکدیگر وابسته و پیوسته‏اند . تغییر در هر نهادی ، اعم از نهاد فرهنگی‏ ، مذهبی ، اقتصادی ، سیاسی ، قضایی ، تربیتی موجب تغییراتی در نهادهای‏ دیگر است و زندگی اجتماعی به عنوان یک اثر قائم به کل ماشین اجتماع‏ پدید می‏آید بدون آنکه افراد در کل جامعه ویا نهادها در شکل کلی جامعه‏ هویت خود را از دست بدهند . .
این نظریه اصالةالفردی است ، برای جامعه به عنوان یک کل و برای‏ ترکیب افراد به عنوان یک ترکیب واقعی ، اصالت و عینیت قائل نیست ، ولی این نظریه رابطه افراد را نوعی رابطه اصیل و عینی شبیه رابطه فیزیکی‏ می‏داند . مطابق این نظریه جامعه در عین اینکه وجود مستقل از افراد ندارد و تنها افرادند که وجود عینی و حقیقی دارند ، ولی نظر به اینکه افراد و اجزای جامعه مانند اجزای یک کارخانه و یک ماشین وابسته به یکدیگرند و در یک رابطه علی و معلولی‏ مکانیکی آثار و حرکاتشان به یکدیگر گره خورده است ، افراد سرنوشت‏ مشترک دارند و جامعه ، یعنی این مجموعه مرتبط الاجزاء ، از نظر رابطه‏ خاص علی و معلولی مکانیکی که میان اجزایش برقرار است شناختی مستقل از شناخت هر یک از اجزاء دارد .
کتاب جامعه و تاریخ
نویسنده شهید مطهری
صفحه25