زیرکن (ZrSiO4)
ریشه لغوی
زیرکن نامی بسیار قدیمی دارد و تصور میشود از کلمات پارسی به معنی طلا و گون به معنی زنگ گرفته شده باشد.
تاریخچه زیرکن
- زیرکن گوهری شرقی است که قرنهای زیادی است که از شنهای گوهردار سریلانکا و هند و چین بدست میآید. در این مناطق به صورت بلورهای آبرفتی به رنگهایی با سایه سرخ یا قهوهای بازیافت میشد، اما میتواند به رنگ سبز ، خاکستری یا بیرنگ نیز باشد.
- بلورهای قهوهای سرخ فام آن را با گرم کردن برای مدتی طولانی ، به رنگهای جذابتری در میآورند. گرم کردن آنها در هوا با رنگ زرد را ایجاد میکند. اما وقتی در یک محیط کاهنده گرم شوندن رنگ آبی یا بیرنگ در آن ایجاد میشود. پسندیده ترین رنگ آن آبی است و به نام استارلیت به فروش میرسد.
- زیرکنها در آغاز بلورین بودهاند، اما تابش دهی عنصرهای پرتوزا ساختار آنها را ویران کرده و بلورها را آریخت کرده است. زیرکنهای درهم ریخته به طور معمول سبز رنگ بوده و نسبت به گونه بلورین ضریب شکست و چگالی کمتری دارند.
{
|
|
نحوه و محل پیدایش آن
زیرکن از کانیهای فرعی مهم و بسیار گسترده تمامی
سنگهای آذرین است به علت ترکیب شیمیایی پایدار آن ، کانی فرعی مهم بسیاری از رسوبات است. صفت اختصاصی آن به عنوان
کانی سنگین ، اغلب جهت تعیین منشا استفاده میشود.
زیرکنهای قیمتی در ماسههای رودخانهای ماتو را سریلانکا و در سنگ سنگریزههای طلادار رشته
کوههای اورال و
استرالیا و به صورت بلورهای درشت در
ماداگاسکار یافت میشوند.
در برخی از آپلیتهایی که
توده گرافیتی الوند همدان را در دره عباس قطع میکنند، بلورهای سبز زیرکن را با چشم غیر مسلح میتوان تشخیص داد.
خواص فیزیکی
سختی آن 7.5 است و چگالی آن 4.68 و
جلای الماسی دارد. معمولا رنگ قهوه ای و نیز بی رنگ خاکستری ، سبز و قرمز دارد. رنگ خاکه
کانی بیرنگ است. معمولا نیمه شفاف و در مواردی شفاف است.
ترکیب شیمیایی
در
سیلیکات زیرکونیوم ZrSiO
4 مقدار
اکسید زیرکونیوم (ZrO
2) (67.2) درصد و
اکسید سیلیسیم SiO
2 32.8 درصد است. در ترکیب زیرکن همیشه مقدار ناچیزی
عنصر هافمینیوم (1تا 4 درصد) شرکت دارد. ولی زیرکنهایی نیز گزارش شده اند که مقدار HFO
2 آنها تا 24 درصد میرسد.
وجوه مشخصه
زیرکن در
سیستم تتراگونال متبلور میشود. معمولا از بلورهای مشخص ،
رنگ ،
جلا ، سختی و چگالی زیاد شناخته میشود. در برابر شعله فوتک گدازناپذیر است و اسیدها بر آن بیتاثیرند.
موارد استفاده
- از انواع شفاف زیرکن در جواهر سازی استفاده می شود. ژارگون نوعی زیرکن قیمتی بیرنگ مایل به قهوهای یا دودی شبیه الماس است. اما ارزش کمتری دارد.
- از زیرکن برای تهیه اکسید زیرکونیوم که یکی از دیرگدازترین مواد شناخته شده است استفاده میشود. از سال 1945 کاربرد زیرکن به عنوان منبع زیرکونیوم فلزی در ساخت راکتورهای هستهای سایر موارد استفاده آن را تحت الشعاع قرار دارد.
گونههای مشابه
توریت ThSiO
4 ساختمان شبیه زیرکن دارد. رنگ آن معمولا از قهوهای مایل به قرمز تا سیاه تغییر میکند و یک کانی جاذب آب است که
خاصیت پرتوزایی دارد.
مباحث مرتبط با عنوان