مقدمه
بطور کلی میتوان داروها را با توجه به خصوصیات متفاوت آنها در طبقهبندی مختلفی قرار داد یکی از این طبقهبندیها براساس محل یا محلهای اثر آنها در دستگاههای بدن میباشد. اکنون برای آشنایی بیشتر به ذکر تعدادی از گروههای رایج دارویی و مثالهایی از این گروه میپردازیم:
دستگاه گوارش
داروهای موثر بر زخمهای دوازدهه، معده، مری
- ضد اسیدها: این داروها به منظور خنثی کردن هیدروکلریک اسید که از معده ترشح میشود بکار میروند. مانند هیدروکسید آلومینیوم، هیدروکسید منیزیم، بیکربنات سدیم و …
- داروهای ضد انقباض: هر زخم گوارشی باعث اسپاسم، انقباض ناگهانی و دردناک ماهیچه میشود و راه خروجی معده را میبندد، این عمل وضع زخم را بدتر میکند. مانند بلادونا، آتروپین، هیوسین و ترکیبات مربوط به آن بسیاری از داروهای ضد انقباض در صورت ترکیب با اسیدها موثرند.
- داروهای التیام بخش زخم گوارشی: این داروها تا حد زیادی زخمهای گوارشی را بهبود میبخشند. مانند سایمتدین (تاگامت)، راینیتیدین.
داروهای درمان اسهال
جایگزینی مایعات و الکترولیتهای از دست رفته مهمتر از مصرف داروهاست این امر بویژه در نوزادان و افراد ضعیف و سالمندان صدق میکند. اسهال ملایم در افراد تندرست را میتوان با داروهایی که باعث جذب آب در روده میشوند یا حرکت روده را کاهش دهند، تخفیف داد. مانند گرد
کلرید سدیم و گلوکز خوراکی ، ترکیب
کائولین،
کودئین، دی فنوکسیلات (لوموتیل) ید و
کینول و …
داروهای درمان یبوست
- داروهای برطرف کننده یبوست به یکی از راههای افزایش حجم مدفوع، تحریک روده و نرم کننده مدفوع عمل میکند. مانند سبوس گندم، متیل سلولز، استرکولی و فرآوردههای مشابه و …
- محرکهای روده: عمل این داروها بسیار متنوع است و برای استفاده دراز مدت مناسبت نیستند. مانند بیزاکودیل (دولکولاکس) روغن کرچک ، شربت انجیر، فنول فتالین و …
- داروهای نرم کننده مدفوع: این داروها واکنشپذیر عمل میکنند و حتی چنانچه به مدت طولانی استفاده شوند به ندرت مشکلی را ایجاد میکنند. مانند پارافین مایع، گلیسرین و شیافها، روغن زیتون، روغن کرچک
داروهای موثر بر اختلالهای روده بزرگ، راست روده و مقعد
- این داروها عبارتند از: انواع تنقیهها، شیافها و مواد استروئیدی و آنتی بیوتیکها که این داروها بطور عمده برای درمان التهاب (کولیت) بواسیر و خارش به کار میروند. مانند بنوکائین، هیدروکورتیزون و …
دستگاه گردش خون
داروهای موثر بر تعداد ضربان و نظم قلب
- داروهای کاهنده شمار ضربان قلب: این داروها بیشتر برای نارسایی، احتقانی قلب و فیبریلاسیون دهیلیزی به کار میروند. مانند دیگوکسین، دیژیتوکسین، لاناتوزید و …
- داروهای تنظیم کننده نظم ضربان قلب: این داروها بیشتر برای تنظیم و جلوگیری از بروز ناگهانی اختلال در نظم قلب که گاهی مثلا در لرزش دهلیزی و بعد از لخته شدن خون (ترمبوز) در عروق اکلیلی منجر به مرگ میوشد مصرف میشوند. مانند کنیدین، وراپامیل، لیگنوکائین و …
- داروهای مسدود کننده گیرندههای بتا: این داروها برای کند کردن ضربان قلب و برای کاهش فشار خون در آنژین صدری استفاده میشود. مانند پراپرنولول، آنتولول، تیمولول و …
داروهای کاهنده مایعات بدن (ادرار آورها)
این داروها باعث تحریک کلیهها میشوند تا آب اضافی بدن را به شکل ادرار خارج سازند. از دست دادن آب اضافی بدن در نارسایی احتقاقی قلب نیز پرفشاری خون و در مواردی که آب بدن زیاد میشوند مفید است. مانند
فروزماید (لازیکس)، اسپیرونولاکتون،
کلروتیازید و ..
داروهای کاهنده فزونی فشار خون
تاثیر این دارها بر قلب و سرخرگها از راههای مختلف انجام میگیرد. مانند
متیل دوپا،
کلوتیدین، آدالات،
اتنولول،
پروپرانولول،
کلروتیازید و …
داروهای گشاد کننده سرخرگها و فزاینده خون رسانی
این داروها بر گشاد کردن سرخرگهای اکلیلی افراد مبتلا به آنژین صدری به کار میرود که اثر آنها فوری است و درد را برطرف میکند. مانند
نیتروگلسیرین، نیکوتیکنیک اسید و …
داروهای محرک قلب
این داروهای محرک قلب گاهی در فوریتها برای تحریک قلب نارسا در حین عمل جراحی یا بعد از ایست قلبی به بیمار داده میشود. مانند
داروهای شبه
آدرنالین (سیمیاتول، آدامین، فنیل آفرین)
داروهای پیشگیری کنندة لخته شدن خون (ضد انعقاد)
این داروها از تشکیل لخته شدن خون در
سرخرگ یا از گسترش بیشتر لختهها در گردش خون و قطع خون رسانی در سطح وسیع جلوگیری میکند. مانند
هپارین،
وارفارین،
نیکومالون و …
دستگاه تنفس
علاوه بر آنتیبیوتیکها که در بخش دیگر آمده است، شش نوع داروی دیگر بر دستگاه تنفس تاثیر میگذارند و برای درمان بیماریهای دستگاه تنفس بکار میروند عبارتند از:
- داروهای گشاد کننده نایژهها: در بیماری آسم که به علت تنگ شدن نایژهها بر اثر انقباض راههای هوایی روی میدهد و با بازدهم، هوای حاوی گاز کربنیک را نمیتواند خارج کنند. لذا داروهای گشاد کنندة نایژهها باعث رفع تنگی نایژهها میشوند. مانند آدرنالین و افدرین بیش از همه مصرف میشوند داروهای موثرتر شبه آدرنالین عبارتند از: سالبوتامول، آمینوفیلین، تئوفیلین، تربوتالین و ایپراتروپیوم.
- داروهای کمکی درمان آسم: کورتیکواستروئیدها: این داروها باعث گشاد شدن نایژههای تنگ که مانع از تخلیه کامل ریهها در بیماری آسم میشوند کمک میکنند. مانند بتامتازون و …
- داروهای پیشگیری آسم: به تازگی داروهایی ساخته شدهاند که حساسیت یاختههای پوششی مجاری تنفسی را کاهش میدهند. این داروها بطور فزایندهای میزان حملههای بیماری آسم را کاهش میدهند. اما بعد از شروع حملات آسم هیچ ارزش درمانی ندارند. مصرف این داروها، بویژه در کودکان، برای پیشگیری از بیماری آسم مفید است ولی باید به مدت طولانی مصرف شوند. مانند کرومولین سدیم ـ کترتیفن
- داروهای ضد حساسیت (ضد هیستامین): این داروها در خنثی سازی هیستامین (مادهی که بر اثر واکنشهای حساسیتزا ایجاد میشود) بکار میرود. مانند پرومتازین (فرگان)، پیریلامین مالئات، دیفن هیدرامین، ترفنادین و ..
- داروهای محرک دستگاه تنفس: این داروها در فوریتها جهت تحریک عمل تنفس بکار میرود در موارد مصرف بیش از حد دارو (خودکشی)، موارد خفگی و نوزادانی که به کندی تنفس میکند استفاده میشود. مانند تیکتامید، نالوکسون.
- داروهای مسکن سرفه: پزشکان میل چندانی به تجویز داروهای برطرف کننده سرفه ندارند، زیرا سرفه خود واکنشی است برای بیرون راندن ترشحات و خلط عفونی و مواد خارجی و ممانعت از ورود آنها به راههای تنفسی میباشد با این همه نوع داروها بسیار زیاد بکار می روند بی آنکه واقعاً سودمند باشند. مانند ترکیبات کدئین دار.
دستگاه اعصاب
داروهایی که بر دستگاه اعصاب تأثیر می گذارند بسیارند. برخی از آنها بسیار سودمندند. ولی برخی نیز باید با داروهای دیگر همراه شوند تا تعادلی بین اثرهای مثبت روانی و عوارض جانبی آنها بوجود آید. داروها از هشت راه مختلف بر دستگاه اعصاب اثر می گذارند که عبارتند از:
- داروهای درمان بیخوابی و اضطراب: داروهای خوابآور (قرص خواب): این داروها برای افرادی که به سختی به خواب می روند تجویز می شوند. مقدار کم این داروها معمولاً اضطراب را نیز کاهش می دهد. مانند بنزود یا زپینها (نیترازپام، دیازپام، تمازپام)
- داروهای اضطراب و مسکن و آرام بخش: این داروها برای کاهش اضطراب تجویز می شوند. مانند بنزود یا زپینها (دیازپام، کلردیازپوکساید، لورازپام، اکسازپام)
- داروهای مؤثر بر اختلالهای شدید روانی (ضد روان پریشی) این داروها، هزاران نفر را به جای راهی شدن به سوی بیمارستانهای روانی به زندگی عادی در جامعه موفق ساخته است. بسیاری از آنها آرامبخش است. مانند فنوتیازینها و داروهای مشتق از آنها
- داروهای ضد افسردگی: همه داروهای ضد افسردگی دو تا سه هفته طول می کشد تا مؤثر واقع شوند. مصرف این داروها باید تحت مراقبت پزشکی انجام شود. مانند آمی تریپتلین، ایمی پرامین و …
- داروهای محرک دستگاه اعصاب و اشتها برها: محرکهای ملایم مانند کافئین برای رفع خستگی و خواب آلودگی مصرف می شوند و داروهای مشتق از آمفتامین گاهی برای سرکوب اشتهای افرادی که قصد کم کردن وزن را دارند بکار می روند. مانند داروهای شبه کافئین، داروهای مشتق از آمفتامین.
- داروهای ضد تهوع و سرگیجه: این داروها برای پیشگیری از نشانه های نامطلوب ناشی از بیماری سفر، التهاب گوش درونی و همچنین در بارداری بکار می رود. مانند ضد هیستامینها، فنوتیازینها، B6
- داروهای ضد درد: این داروها معمولاً به دو گروه اصلی تقسیم می شوند. داروهای غیر اعتیاد آور(غیرمخدر) و اعتیادآور(مخدر). داروهای گروه اول چندان قوی نیستند و نسبتاً کم خطرتر هستند و هر کس برای رفع درد می تواند آنها را مصرف کند. غالب داروهای غیراعتیادآور حاوی آسپرین، استامینوفن یا ترکیبات مربوط به آنهاست. داروهای مخدر یا اعتیادآور خاصیت ضد درد بیشتری دارد که حاوی تریاک، مرفین و مخدرهای کوکائین هستند. سومین گروه از این داروها برای تسکین درد میگرن و دردهای عصبی بکار میروند. مانند
- داروهای غیراعتیادآور: آسپرین و ترکیبهای استامینوفن
- داروهای ضدالتهاب: مانند پونستان یا مفنامیک اسید، ایبوبروفن و …
- داروهای اعتیادآور: مشتقات کدئین که خاصیت اعتیادآور کمی دارند.
- داروهای ضد میگرن و دردهای عصبی: داروهای بسیاری برای مقابله با بیماری میگرن و دردهای عصبی ساخته شدهاند که از حملات میگرن و دردهای عصبی میکاهند و آنها را تسکین میدهند. برخی داروها برای پیشگیری از حملات میگرن و دردهای عصبی است و باید بطور منظم مصرف شوند. مانند داروهای میگرن و داروهای حاوی ارگوت (ارگوتامین و پراپرانولول)، داروهای ضد دردهای عصبی کاربامازپین و ...
- داروهای پیشگیری کننده غش (ضد تشنجها): این داروها بیماری صرع را درمان نمی کند اما از بروز حمله پیشگیری میکنند به همین دلیل معمولاً درمان طولانی ضروری است و بیشترین تأثیر درمانی و کمترین عوارض را با تنظیم دقیق تعداد دارو میتوان بدست آورد. مانند فنوباربیتال(لومینال)، فنیتوئین، کابامازپین، یریمیدون و دیگر داروهای ضدتشنج (کلونازپام، دیازپام)
- داروهای سخت شدگی ماهیچه و رعشه: داروهای ضد بیماری پارکینسون: این داروها در مغز بر محل ضایعه اثر میکند و بر روی ماهیچهها اثر نمی کند. مانند لوودوپا، آمانتادین، بروموکریپتین.
عفونت ناشی از موجودات ذره بینی
موجودات میکروسکوپی مختلف، به اندازههای متفاوت ممکن است بدن انسان را آلوده کرده و باعث عفونت در دستگاههای مختلف بدن شوند. داروهای ضد عفونت به 5 گروه تقسیم میشوند:
- داروهای ضد عفونتهای باکتریایی: این داروها (ضد باکتریها) تعداد بسیاری از این داروها در 50 سال اخیر ساخته شدهاند. این داروها عفونتهای باکتریایی وخیم پیشین مانند مننژیت، ذات الریه، سل و … را بسیار کاهش دادهاند. مانند پنی سیلینها، آموکسی سیلین، آمپی سیلین، کلوکساسیلین، تتراسیکلین، سولفانامیدها، اریترومایسینها، جنتامایسین، نئومایسین، سفالوسپورینها(داروهای ضد سل: گروه خاصی از آنتیبیوتیکها هستند که باید ماهها مصرف شوند تا مؤثر افتند، داروهایی از قبیل استرپتومایسینها، ریفامپین، ایزونیازید و … )
- داروهای ضد عفونتهای قارچی: این داروها (ضد قارچها) برای مقابله با عفونتهای قارچی از جمله برفک و کچلی استفاده میشوند. بعضی از این داروها خوراکی اند و سایر آنها به طور موضعی مصرف میشوند. مانند آمفوتریپسین، میکونازول، کلوتریمازول، نیستاتینها، گریزئوفولوین و …
- داروهای ضد عفونتهای ویروسی (ضد ویروسها): بعضی از داروهای ضد ویروسی در برخی موارد فعالیت ویروس را سرکوب میکنند این داروها را فقط با نسخه پزشک میتوان تهیه کرد و باید تحت مراقبت پزشکی مصرف شود. مانند ایدوکسوریدین بصورت موضعی برای درمان تبخال، گاماگلوبولین ممکن است برای مدت کوتاه ایجاد مصونیت کند.
- داروهای مؤثر بر انگلهای ذره بینی: انگلهای ذره بینی عامل چهار بیماری مهم هستند که عبارتند از: مالاریا، آمبیاز(عفونت آمیبی)، لیشمانیوز(عفونت لیشمانیا) و بیماری خواب. هر چهار بیماری از بیماریهای ویژه مناطق گرمسیری هستند. مانند
- کلروکدئین، کینین، پرتمیامین(داروهای ضد مالاریا هستند)
- مترونیدازول، نیمورازول(داروهای ضد آمیب)
- سدیم استیوگلوکونات(داروهای ضد لیشمانیا)
- داروهای ضد کرم و انگل قابل رؤیت: پیپرازین (داروهای کرمک و کرمهای حلقوی)، مال فرن (داروهای مؤثر بر کرم پهن، کرم قلابدار، شیسنوزومیاز)
دستگاه غده های درون ریز
ترسحات غدد درون ریز بدن پس از ورود به جریان خون در تمام نقاط بدن به صورت
هورمون یا پیامبرهای شیمیایی عمل میکنند. کارکردهای بدن به وسیله این مواد تنظیم میشوند. این داروها بر چند نوع تقسیم میشوند.
- داروهای کنترل کننده مرض قند (دیابت): مرض قند به علت کمبود و بی اثر شدن هورمون لوزالمعده (انسولین) که تنظیم میزان گلوکز خون را عهده دار است به وجود میآید. عمل اکثر داروهای ضد قند، افزایش ترسح انسولین از غدد پانکراس است و به همین علت اثر آنها نسبی است و کامل نیست. انسولینهای متداول عبارتند از: انسولین کوتاه اثر، انسولین میان اثر، انسولین دراز اثر، سایر داروهای ضد بیماری قند: عمل این داروها افزایش تأثیر انسولین است و برای بیمارانی که در دوران بزرگسالی و یا بر اثر چاقی به مرض قند مبتلا شدهاند مناسب است که عبارتند از: گلی بن کلامید، تولبوتامید، کلروپروپامید و …
- داروهای محرک و بازدارنده کار غده تیروئید: هورمون غده تیروئید سرعت و مصرف انرژی در قلب و تمام بافتهای بدن را تنظیم میکند این هورمون برای رشد جسمی و ذهنی ضروری است که عبارتند از:
- داروهای محرک غده تیروئید: این داروها جایگزین هورمونهای تیروئید در بدن انسان میشوند و از آنها در بیماری کرتنیسم و منگزدم استفاده میشود. مانند عصاره تیروئید، تیرکسین. در بسیاری از موارد گواتر، هم برای کاهش سایز تیروئید استفاده میشود.
- داروهای بازدارنده غده تیروئید: این داروها سبب کاهش فعالیت غده تیروئید می شوند و برای مقابله با پرکاری تیروئید به کار میروند. مانند ید، ترکیبات تیواوراسیل.
- داروهای مشابه هورمونهای غده فوق کلیوی: این داروها، هورمونهای بدن را یاری میکنند تا بدن در مقابل عفونتها مقاومت کند و همچنین بدن را در تنشهای روانی یاری میکند. مانند بتامتازون، دگزامتازون، هیدروکورتیزول، پردینزولون، تریام سینولون و … فشار چشم را بالا میبرند و ایجاد آب سیاه میکنند و باید کاملاً تحت نظر پزشک تجویز شود. لازم به ذکر است که داروهای چشمی بخصوص قطرهها چون ممکن است با اشک چشم رقیق شود تأثیرشان کمتر حس میشود از این روگاهی پماد چشم به جای قطره تجویز میشود.
داروهای مؤثر بر چشم
داروهای مؤثر بر حلق، گوش، بینی و دهان
- داروهای موضعی گوش: این داروها در درمان عفونت مزمن گوش یا اگزمای گوش تجویز میشوند که اغلب از آنتیبیوتیکها و کورتیکواستروئیدها یا ترکیبی از این دو هستند. مانند ایتات آلومینیوم، جنتامایسین، کلرام فنیکل، بتامتازون، روغن زیتون و همچنین قطره بیکربنات و آب اکسیژنه برای بیرون آوردن موم گوش بکار میرود.
- داروهای موضعی بینی: این داروها معمولاً برای کاستن واکنشهای حساسیتی مانند گرفتگی بینی که به علت التهاب مخاط بینی، پولیپ بینی ایجاد میشود تجویز میشود. مانند کورتیکواستروئیدها، فنیل آفرین و … .
- داروهای موضعی دهان و گلو: این داروها برای محافظت، تسکین و بی حس سازی زخمهای دهان و گلو بکار می روند. مانند نیستاتین، تیمول و پویدون آیوداین(بتادین).
داروهای مؤثر بر پوست
این داروها در درمان التیام التهاب و سوزش و عفونت پوست مصرف میشوند. در صورت مصرف این داروها و بروز حساسیت در پوست باید بلافاصله این داروها را قطع نمود.
- داروهایی که بطور موضعی بر پوست اثر میکنند: این داروها از التهاب و همچنین از خارش پوست میکاهند و برای درمان اگزما استفاده میشوند. مانند بتامتازون، فلوئوسینولون، اکسید روی و … .
- داروهای ضد خارش پوست: مانند گزیلوکایین و ضد هیستامینها و … .
- داروهای مؤثر بر زگیل و پینه: مانند سالیسیلیک اسید، رزینی پودوفیلوم .
- داروهای مؤثر بر آکنه(جوش غرور جوانی): رتین A ، بنزوئیل پراکساید و … .
- داروهای محافظت از پوست: این داروها ضد آفتاب هستند که برای مقابله با اشعه فرابنفش به کار می روند که مانع از سوختگی تیرگی ویژگی پوست می شود.
- داروهای ضد عفونتهای پوستی: این داروها آنتی بیوتیک هستند به 4 گروه تقسیم میشوند. 1-ضد میکروبها در درمان زرد زخم بکار میروند. مانند تتراسیکلین، جنتامایسین و … . 2-ضد قارچها که در درمان کچلی تجویز میشود. مانند نیستاتین، کلوتریمازول، بنزوئیک اسید و … . 3-ویروس کشها: در درمان تبخال استفاده میشود. مانند آسیکلوویز، ایدوکسوریدین و … 4-ضد انگلها: در درمان برطرف کننده شپش تجویز میشود. مانند بنزیل بنزوئات و … .
ماهیچهها و مفصلها
این داروها بیماری را درمان نمیکنند. اما در کاهش درد و آسیب مفصل و ماهیچه مؤثر میباشد.
ویتامینها
مواد معدنی و ویتامینهای مورد نیاز بدن ممکن است به علت نامناسب، غذا به حد کافی به بدن نرسند به مختصری از آنها اشاره میشود:
داروهای مکمل کمبود تغذیه
مکملهای آهن
مکملهای آهن یا به صورت خوراکی و یا تزریقیاند که در بچهها به صورت قطره استفاده میشود و بخصوص برای بچههایی که از شیر مادر میخورند ضروری است. مانند ترکیبات آهندار فرو ، و بسیاری از ترکیبات آهندار همراه با
فولیک اسید و دیگر ویتامینها به هنگام بارداری تجویز میشوند.
سرم درمانی
به منظور تامین نیاز آب و الکترولیتها و تامین مواد غذایی مورد مورد نیاز بدن و همچنین دسترسی به ورید در صورت بد حال بودن بیمار از
سرم به عنوان k.v.o یعنی (باز نگه داشتن رگ) استفاده میشود.
- سرم 3/1و 3/2(قندی نمکی) دکستروز سالین d.s : این سرم ترکیبی از قند و نمک است که 33/3% نمک(دکستروز) و 3%هم کلرید سدیم دارد که به منظور تامین انرژی مورد نیاز بیمار و جبران کمبود حجم مایعات و برقراری جریان ادرار به منظور باز نگه داشتن رگ به عنوان k.v.o و همچنین موثر در مسمومیتها استفاده میشود.
- سرم قندی (دکستروز 5%): 5% قند بقیه آب است دکستروز واتر به منظور k.v.o استفاده میشود و کمک به دفع مواد زاید توسط کلیه ها؛ کمک به تامین انرژی مورد نیاز بدن استفاده میشود.
- کلرو سدیم 9%یا سرم نمک یا نرمال سالین یا سرم فیزیولوژی: غیر قابل تزریق و قابل تزریق؛ سرم کلروسدیم9%غیر قابل تزریق که به منظور شستشوی زخمها از جمله زخم بستر (به علت بیحرکتی بدن ایجاد میشود )، (زخم بد سور) استفاده میشود. و سرم کلروسدیم 9%قابل تزریق که به منظور جبران کمبود حجم مایعات بدن؛ جبران کمبود خمن و همچنین به عنوان بالا بردن فشار خون و به منظور حل کردن دارو به جای آب مقطر و به منظور شستشوی زخمها از این سرم استفاده میشود.
- سرم رینگر: در موارد اورژانس از جمله خونریزیها، سوختگیها، برق گرفتگی و همچنین موارد شوک و اسهال و استفراغ شدید به منظور جبران کمبود حجم مایعات و الکترولیتهای مورد نیاز بدن از جمله سدیم و پتاسیم و کلسیم و کلر از این سرم استفاده میشود. و همچنین به منظور بالا بردن فشار خون و کم آبی استفاده میشود.
- انواع ست سرم : 1-ست معمولی 2-ست خون 3-میکروست؛ میکرو ست برای تنظیم دقیقتر قطرات سرم در کودکان و نوزادان استفاده میشود. هر 60 قطره میکروست 1ccاست ولی در ست معمولی هر 15 قطره 1cc است.
- اسکالپ وین: اسکالپ وین برای بیماران سرپاییو یا بچهها و یا بیماران بد رگ استفاده میشود.
مباحث مرتبط