در پلورالیسم یا کثرت گرایی پذیرفته می شود که ادیان گوناگون ، حتی اگر پاسخها و واکنشهایی گوناگون نسبت به واقعیت الوهی باشند، همگی مایه رستگاری ، رهایی یا کمال نفس پیروان خود می شوند.مبنای فلسفی کثرت گرایی دینی به روایت جان هیک در آثار کانت قابل جستجو است. هیک معتقد است که امانوئل کانت ، بدون اینکه قصد این کار را داشته باشد ، چارچوبی فلسفی فراهم نموده که ضمن آن فرضیه کثرت گرایی دینی می تواند بسط و تکامل یابد. او میان عالم آن گونه که فی نفسه هست ، و آن را عالم معقول می نامند، و عالم آن گونه که بر آگاهی و شعور انسان ظاهر می گردد، و او آن را عالم پدیدار می نامد، فرق گذاشت.

• اگر کسی برای تنوع ادیان تبیین پلورالیستی داشته باشد باید مشخص کند که پلورالیسم دینی در نظر او چه مفهومی دارد؟

پاسخ به این سوال دو دیدگاه متمایز را در بر می گیرد:

الف: اعتقاد به پلورالیسم با رویکرد تکثر طولی حقیقت

رویکرد نخست حقیقت را طولی و ذومراتب می داند و سیر انسان به سوی حقیقت را بیشتر فرایندی تقربی می شناسد تافرایندی وصولی و قائل به تکثر حقایق در طول هم می باشد. لذا کثرت طولی عبارت است از ادیان یا شرایع آسمانی که در طول تاریخ بشر ظهور نموده و به دین یا شریعت اسلام ختم گردیده است . چنین کثرتی نه با حقانیت همگانی ادیان منافات دارد و نه از جنبه عملی مشکل آفرین است: زیرا فرض این است که همه آنها الهی و توحیدی اند و تغییر و تحریفی هم در آنها راه نیافته است. بنابر این از جنبه نظری همگی برحق اند، و پیروان آنها نیز به نجات و رستگاری نایل آمده اند. و از طرفی چون در زمانهای مختلف و متوالی ظهور کرده اند، و پیروان آنها در یک زمان نمی زسته اند ، از جنبه عملی و اجتماعی نیز هیچ گونه مشکلی پیش رو نیست.

ب: اعتقاد به پلورالیسم با رویکرد تنوع عرضی حقیقت

رویکرد دوم قائل به تنوع عرضی حقیقت می باشد. روشن است که رویارویی با کسی که قائل به نوع اول از پلورالیسم است با کسی که قائل به نوع دوم آن است متفاوت است. کثرت عرضی ادیان و شرایع به این صورت است که همه یا عده ای از پیروان دین و شریعت پیشین ، از پذیرش شریعت آسمانی جدید سرباز زده بر شریعت پیشین باقی بمانند، مثال روشن این گونه کثرت ، ادیان ابراهیمی ، یعنی یهود ، مسیحیت و اسلام است. در این جا در مورد دین و شریعت با دو پدیده مواجه می شویم که یکی پدیده ای الهی است و دیگری پدیده ای بشری و بل شیطانی است، پدیده نخست همان نسخ است، یعنی با آمدن شریعت الهی جدید ، برخی از احکام شریعت پیشین نسخ شده ، و عمل به آنها پس از این ، مایه سعادت و رشد و کمال نفسانی نخواهد بود. پدیده دوم تحریف و تغییر نام دارد.

منابع

• علی ربانی گلپایگانی ، تحلیل و نقد پلورالیسم
• اندیشه حوزه ، سال نهم ، شماره ششم،ص 12
• جان هیک ، فلسفه دین،ترجمه بهرام راد،ص 245