وقایع پیش از انقلاب مشروطه

در سالهاي پاياني حكومت ناصر‌الدين شاه قاجار اوضاع ايران به تدريج رو به وخامت نهاد و با مرگ شاه اوضاع آشفته‌تر شد. مظفر‌الدين شاه كه پس از كشته‌شدن پدر به سلطنت رسيد فردي بيمار و ملايم بود و دست كم مدتي براي پذيرش افكار اصلاح‌طلبانه آمادگي داشت. وي امين‌السلطان را كه مورد تنفر عامه بود بركنار و امين‌الدوله را به جاي او منصوب كرد او براي پرداخت حقوق حرمسراي پدر، برآوردن خواستهاي مالي مكرر درباريان تازه وارد كه سالها متنظر چنين فرصتي بودند و سفر «درماني» به چشمه‌هاي آب معدني اروپا به پول فراوان نياز داشت. ولي صدراعظم نتوانست وام جديدي از انگليس دريافت كند. بدين سبب شاه امين‌الدوله را بركنار و بار ديگر امين‌السلطان را به صدراعظمي انتخاب كرد.
امين‌السلطان، دو وام بزرگ از روسها گرفت. در وام نخست، ايران تعهد كرد تمام بدهي خود را به انگلستان بپردازد و از اين پس، بدون جلب رضايت روسها، از كسي وام نگيرد. در برابر وام دوم، امين‌السلطان روسها را از امتيازات اقتصادي عمده‌اي بهره‌مند ساخت. افزون بر اين، روسها بر امضاي يك معاهدة گمركي پاي مي‌فشردند. براساس اين معاهده كه سرانجام در 1902م به امضا رسيد بر اقلام وارداتي روس تعرفه‌اي كمتر از 5% ارزش كالا كه مرسوم زمان بود، گمرك بسته مي شد. روسها براي تضمين وامها فردي بلژيكي به نام نوز را كه به آنها تمايل داشت به عنوان رئيس گمرك ايران تحميل كرده بودند با تسلط بلژيكيها بر گمرك ايران به دليل تبعيضي كه آنها در مورد بازرگانان ايراني در مقابل تجاوز روس روا مي‌داشتند شكايات فراواني از بازرگاني ايراني مي‌رسيد. اين دو وام و درآمد ناشي از گمرك بيشتر در سه سفر شاه به اروپا در سالهاي 1907-1900م هزينه گرديد و شرايط اقتصادي بيش از پيش رو به وخامت نهاد.
در اين موقعيت ناخشنودي از سلطه بيگانگان بر گمرك، افزايش نفوذ روسها، بي‌عدالتي و فقر و ناامني و وجود مشكل نان در كشور، دولت را زير فشار قرار داد. اولين مرحله از اعتراضها به بهانه نان شروع شد. عصيانها در هر شهر از سوي چند روحاني با نفوذ رهبري و پشتيباني مي‌شد. حمايت روحانيان بزرگ شهرها از اين اعتراضها، حمايت علماي نجف را نيز جلب كرد به تدريج فشار مخالفان فزوني يافت و سرانجام در سال 1903م به استعفاي امين‌السلطان كه اكنون به بالاترين لقب يعني اتابك دست يافته بود، انجاميد شاه عين‌الدوله را به عنوان صدراعظم انتخاب كرد. اما نارضايتي‌ها پايان نيافت. همزمان با تشكيل انجمن‌هاي مخفي مخالفان خصوصاً در تهران و تبريز پخش شب‌نامه‌ها به زبان فارسي در خارج از كشور به چاپ مي‌رسيد گسترش يافت. در اين زمان شكست روسيه از ژاپن و وقوع تحولات انقلابي در روسيه به مردم جسارت و روحيه بخشيد. ايرانيان مي‌دانستند كه روسها براي حفظ منافعشان از حكومت قاجار حمايت مي‌كنند ولي مشاهده پيروزي يك كشور كوچك آسيايي داراي قانون اساسي بر يك قدرت غول پيكر اروپايي بدون قانون اساسي و وقوع تحولات انقلابي در روسيه ترس آنها را از مقابله با روسها فرو ريخت.