| آیات قرآن مجید در یک نوع تقسیم بندی به دو دسته تقسیم می‌شوند. یک سری از آیات، آیه‌هایی هستند که معنی آنها روشن و واضح است و برای فهمیدن مقصود این آیات نیازمند دانستن مفهوم آیات دیگر یا احادیث دیگری نمی‌باشیم اما در مقابل این آیات، یک سری آیات دیگری وجود دارند که مفهوم این آیات، به خودی خود روشن نبوده و ما به خاطر اینکه مفهوم این قبیل آیات را بدست آوریم؛ نیازمند سایر آیات قرآنی، یا سنت معصوم و یا نظرات متخصصین و دانشمندان علوم قرآنی و مفسرین هستیم که این موضوع را تحت عنوان محکم و متشابه در قرآن بررسی می‌نمایند. |
در این نوشتار نگاهی بسیار مختصر در این موضوع خواهیم انداخت اما، قبل از طرح هر مطلبی بهتر است ابتدا با تعریف محکم و متشابه آشنا کردیم.
تعریف محکم و متشابه
در تعریف محکم و متشابه نظرات متعددی ارائه شده که هر کدام از جهتی درست می‌باشد بطور مثال
نیشابوری معتقد است که محکم بودن آیات قرآنی همان استواری مطالب و متناقض نبودن آیاتش می‌باشد و منظور از متشابه، شباهت هر قسمت آن به قسمت دیگر از جهت راستی، حقیقت و معجزه بودنش می‌باشد اما گروهی دیگر نیز گفته‌اند که محکم آن است که مراد از آن دانسته شود، چه توسط خود آیه یا با
تاویل آیه مورد نظر و متشابه را جز خدا کسی نمی‌داند، مانند زمان
قیامت و
حروف مقطعه در اول برخی سوره‌های قرآنی و سایر تعریفات که در یک نگاه کلی می‌توان گفت آیات محکم همان آیاتی است که ما در بدست آوردن معنی و مفهوم حکم آنها به مشکل نیافتاده به راحتی حکمشان را بدست می‌آوریم و آیات متشابه آیاتی هستند که باید در بدست آوردن مفهوم آنها نهایت دقت را به عمل آوریم چون معنا و مفهومش به راحتی مشخص نیست و برای بدست آوردن مفهومشان به اهل فن و متخصصین که بالفظ اولوالاب در قرآن معرفی شده‌اند مراجعه کنیم که
شیعه این را با عنوان
چهارده معصوم می‌شناسد.
آیا می‌توان به مفهوم واقعی آیات متشابه پی‌برد؟
همچنانکه اشاره کردیم در بدست آوردن مفهوم صحیح آیات متشابه نظرات متفاوتی وجود دارد و متخصصین علوم قرآنی همواره در فکر حل این مساله می‌باشند تا راهی بسوی درک این آیات الهی بگشایند. چرا که بر طبق آیه هفتم
سوره آل عمران می‌توان به مفهوم آیات متشابه پی‌برد، در این آیه چنین می‌خوانیم « و کسی از مفهوم آنها مطلع نمی‌شود مگر خدا و راسخین در علم و کسانی که می‌گویند ما به آنها ایمان آورده‌ایم». پس بر این اساس راسخین در علم، عالم و آگاه به مفهوم و معنی آیات متشابه می‌باشند و بر این اساس آیات ناسخ را از آیات منسوخ و حلال قرآن را از حرامش و به طور کلی محکمات قرآنی را از متشابهاتش می‌شناسند. که بر اساس روایتهای رسیده
ابن عباس از جمله کسانی بود که می‌گفت من از کسانی که تاویل قرآن را می‌دانم.
انواع متشابه
بر طبق نظر عده‌ای از صاحبنظران متشابه سه نوع است:
- یک نوع آن اصلا قابل شناخت نیست مانند زمان قیامت.
- تشابه در الفاظ قرآنی، مثل اینکه یک کلمه دارای چند معنی مختلف می‌باشد که ما نمی‌توانیم بدلیل عدم قرینه یا سیاق جمله یکی از آن معنی‌ها را انتخاب کنیم و احتمال اینکه هر کدام از معناها مورد نظر باشد وجود دارد.
- نوع سوم آن را نیز سخین در علم می‌شناسند و بقیه از شناخت آنها عاجزند.
نمونه‌ای از آیات متشابه
از جمله آیات متشابه قرآن، آیاتی است که در یکی از صفات خداوند متعال بحث می‌کند مانند لفظ وجه در آیه 52
سوره انعام و آیه 9
سوره انسان و
سوره لیل 3-20 که در معنی ظاهرش به معنی صورت است اما در مورد خداوند باید تاویل به خلوص نیت به خداوند نمود.
و کلمه ید در آیات 186
سوره بقره و 16
سوره قاف که تاویل به اینکه خداوند با علم به انسانها نزدیک است و سایر صفات الهی که جنبه جسمانیت به خدا را در ذهن بوجود می‌آورد با نظر به عدم جسمانیت خداوندی باید تاویل نمود.
فلسفه وجودی آیات متشابه در قرآن
البته در اینکه چرا در قرآن آیات متشابه وجود دارد دانشمندان دلایل متعددی را برشمرده‌اند که در اینجا به یک دلیل اکتفا می‌کنیم و آن اینکه مخاطبان قرآن هم مردمان عادی می‌باشند و هم اهل علم و دانش و دانشمندان، و از طرف دیگر عموم مردم، از درک اصل مطلب بدون مقدمه ناتوانند و چه بسا در ابتدای کار به خاطر پیچیدگیهای مطلب حقی، از آن روی برگردانند بر این اساس ابتدا با یک سری آیات که مخاطب قرار گرفته‌اند یعنی ابتدا از آیات متشابه کمک گرفته شده و پس از آنکه کمی با مطلب آشنا گردیده‌اند آیات محکم فرود آمده است به عنوان مثالا برای افراد مشرک، که از پیامبر می‌خواستند خدا را به آنها نشان دهند تا
ایمان بیاورند چونکه به جسمانیت خدا معتقد بودند اگر گفته می‌شد که او نه جسم است و نه جایی را اشغال می‌کند دست ندارد پا ندارد، و نمی‌توان به آن اشاره کرد آنها فکر می‌کردند که این چنین خدایی وجود ندارد و برابر با نفی و عدم می‌باشد.
یک وظیفه در قبال آیات متشابه
در روایات امده که هر چه از قرآن را شناختید به آن عمل کنید و به آیات متشابه آن ایمان بیاورید. و باز از پیامبر روایت کرده‌اند که حلال قرآن را حلال کنید و حرامش را حرام و به متشابه قرآن ایمان آورید و بگویید به آن ایمان آوردیم و حرامش از سوی پروردگار است و ابن عباس گفته است که به محکم آن (قرآن) ایمان آورده و با آن دینداری کنیم و به متشابه آن ایمان می‌آوریم ولی به آن دینداری نمی‌کنیم و تمام آن از سوی خداست.
برای مطالعه بیشتر مراجعه کنید به
منبع
- سیوطی، الاتقان، سید مهدی حائری قزوینی، انتشارات امیر کبیر __ چاپ سوم.
- ابوالقاسم خویی،البیان، مترجمین محمد صادق نجمی و هاشم زاده هریسی، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی خوی چاپ پنجم.
