مقدمه
اصل لزوم توجه به ظرفیت روانی و عوامل تقویت کننده و محدود کننده آن از جمله
اصول بهداشت روانی و
روان درمانی است که می‌توان از متون اسلامی کشف نمود. در آموزش‌های اسلامی ، ظرفیت‌های روانی به ظرف‌های عادی تشبیه گردیده است و چنین آموزش داده می‌شود که بهترین ظرفیت آن است که گنجایش بیشتری داشته باشد. در تعبیر دیگری افراد بشر بر حسب ظرفیت روانی و میزان بازدهی به معادن طلا و نقره تعبیر شده‌اند. و اصولا میزان تعقل را برحسب گنجایش ظرفیت روانی می‌دانند.
ارزیابی ظرفیت روانی خود
براساس تعالیم اسلامی ، فردی از دانش بهره‌مند گردیده است که قدرت ارزیابی ظرفیت خود را داشته باشد. عدم امکان ارزیابی ظرفیت روانی و موفقیت کلی فرد در جهان ، نشانه جهل تلقی شده است. در حقیقت موفقیت فردی و اجتماعی هر فرد بر حسب ظرفیت روانی او مشخص می‌گردد و انسان ایده‌آل کسی است که موقعیت فردی و اجتماعی خود را بر حسب میزان ظرفیت روانی خویش ارزیابی نماید.
آیا هر لحظه ظرفیت انجام هر کاری را داریم؟
هر فردی به میزان ظرفیت و قدرت عملی خویش در مقابل خداوند مسئول است و هرکس باید این ظرفیت و عوامل رشد و موانع محدودیت‌زای آن را کشف کرده و برای رشد آن تلاش کند. وضع روانی انسان طوری است که در بعضی اوقات برای فعالیت آمادگی دارد و در بعضی مواقع دچار خستگی می‌شود.
امام علی علیه‌السلام بر این مساله تاکید می‌نماید که تنها در موقعی اقدام به کار و فعالیت و امور فکری نماییم که تمایلی نسبت به انجام آنها داشته باشیم. زیرا اگر روان انسان مجبور شود، حالت کوری پیدا می‌نماید و قادر به انجام کار نیست. در امور عبادی نیز وضع به همین کیفیت است.
آیا ظرفیت روانی فرد ، قابل تغییر است؟
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقش علم و حکمت را در شاداب نمودن روان انسان چون باران در زمین می‌داند. علوم مختلف ، قدرت تقویت و توسعه ظرفیت روانی را دارند و هر ظرفی در اثر مظروف خود دچار محدودیت می‌گردد، جز روان انسان که در اثر اضافه شدن علم ، توسعه بیشتری پیدا می‌نماید.
بر اساس نتایج حاصل از افزایش ظرفیت روانی ، این حالت همواره مورد تقاضای پیامبران ، از خداوند بوده و از او خواسته‌اند که به آنها قدرت تحمل عطا فرماید. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تصریح می‌نماید که قدرت شخص به میزان کنترل خود به هنگام خشم بستگی دارد. به این ترتیب حلم و بردباری نشانه ظرفیت روانی و قدرت بدنی بالا و خشم و غضب نشانه ضعف ظرفیت روانی است. راه اساسی افزایش ظرفیت روانی ، پذیرش توحید است.
آیا همه ظرفیت روانی برابر دارند؟
انسان باید همواره به این اصل توجه داشته باشد که ظرفیت افراد ، کاملا متفاوت است و روش برخورد آنها با مسائل ، بسته به میزان ظرفیت آنهاست. بر اساس این واقعیت است که پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم اعلام می‌دارد که ما پیامبران ماموریم که با مردم به اندازه خردشان سخن گوییم. علی علیه‌السلام بهترین وسیله را که برای کنترل انسان توصیه می‌نماید،
کنترل زبان است و در جای دیگر سفارش می‌نماید که در صورتی که حلیم نیستی ، خود را بردبار نشان بده و به بردباری وادار.
عوامل موثر در ظرفیت روانی
تحقیقات و مطالعات گسترده نشان می‌دهد که ظرفیت روانی هر فرد تحت تاثیر سه عامل زیر قرار دارد:
- سلامت و قدرت جسمی
- میزان هوش
- تجربیات تکاملی
یعنی وقتی فرد در سلامت جسمی کامل قرار دارد، ظرفیت روانی او ، بیشترین حد ممکن خود است. میزان هوش بطور مستقیم با ظرفیت روانی ارتباط دارد. تجربیات تکاملی که فرد در طول زندگی خود از خانواده ، مدرسه ، اجتماع و مذهب ، شغل و... فرا می‌گیرد، در میزان ظرفیت روانی او موثرند.
کاربرد اصل ظرفیت روانی در روان درمانی
استفاده‌ای که از این اصل در روان درمانی فردی و گروهی می‌شود این است که ، نتیجه عملی تمام اصول رشد ، به صورت افزایش ظرفیت روانی بروز خواهد کرد و هرگونه اشکال یا اختلال در آنها با کاهش این ظرفیت. افزایش ظرفیت روانی را می‌توان به عنوان عامل اصلی در
پیشگیری از اختلالات روانی واکنش تلقی کرد. در درمان اختلالات عضوی نیز پس از فروکش کردن دوره حاد بیماری باید با ارزیابی شخصیت بیمار و بررسی مدارهای اساسی زندگی ، او نسبت به افزایش ظرفیت روانی اقدام و عوامل محدود کننده ظرفیت را از بین برد.
نقش مذهب در جلوگیری از اختلالات روانی
آموزش‌های مذهبی اصیل ، می‌توانند به عنوان محرکی امیدبخش در زندگی فردی و اجتماعی وارد عمل شوند و با افزایش تحمل فرد به مشکلات و ناراحتی‌های زندگی ، از بروز واکنش‌های بیمارگون و افراطی در مقابل رویدادها جلوگیری نمایند. به عنوان مثال: فکر ، تمایل و اقدام به
خودکشی را که ناشی از محدودیت ظرفیت روانی می‌باشد، به طور کامل کنترل نموده و فرد را از پناه بردن به
الکلیسم و
مواد مخدر و اختلالات مشابه باز می‌دارند.
مباحث مرتبط با عنوان
