شرح حال
محمد باقر بن محمد تقى بن مقصود على مجلسى، معروف به علامه مجلسى و مجلسى ثانى در سال 1037 هجرى در زمان شاه عباس اول که مردى با سیاست و با کفایت و در عین حال، مردى سنگدل و بىرحم بود در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. خاندان وی از جمله پر افتخارترین خاندانهاى شیعه در قرون اخیر است. این خانواده نزدیک به یکصد عالم وارسته و بزرگوار تحویل جامعه اسلامی داده تا جائیکه از نزدیکان علامه چیزی بجز علم و فضل چیز دیگری مشاهده نمىکنیم: مانند جد بزرگ علامه عالم بزرگوار حافظ ابو نعیم اصفهانى صاحب کتابهایى چون«تاریخ اصفهان» و «حلیة الأولیاء» و پدر علامه مولى محمد تقى مجلسى معروف به مجلسى اول (1003 - 1070 هجرى) که صاحب کرامات و مقامات معنوى و روحى بلندی است او محدث و فقیهى بزرگ و صاحب تألیفاتی چند است. ایشان شاگرد
شیخ بهایى و
میر داماد می‌باشد که در
علوم مختلف اسلامى تبحر داشته و در زمان خویش
مرجعیت تقلید را به عهده داشته است، از جمله پرورش یافتگان مکتبش مىتوان به:علامه مجلسى (که بیشترین استفاده را از پدر خویش برده است)، آقا حسین خوانسارى و ملا صالح مازندرانى اشاره نمود. علاوه بر آنها علامه دو برادر داشت که آنها نیز مردانى متقى و زاهد بودند به نامهاى ملا عزیزاللّه و ملا عبداللّه، که براى تبلیغ و نشر علوم اهل بیت علیهمالسلام به هندوستان رفت و ساکن آنجا گردید.
خاندان علامه مجلسى نه تنها مردانى عالم و دانشمند به جامعه تحویل داده، بلکه زنان این خاندان نیز پا به پاى مردان خویش قدم برداشتهاند. از جمله علامه مجلسى چهار خواهر داشت که آنان نیز هر یک داراى تألیفات و تحقیقات ارزندهاى در علوم اسلامى مىباشند. که شرح کافى، المشترکات فى الرجال، شرح شرایع الإسلام، شرح مطالع و شرح قصیده دعبل خزائى نمونه هایی از آنها می‌باشد.
شخصیت معنوى
علاوه بر شخصیت ظاهری، علامه مجلسى از نظر روحی نیز مدارج معنوى و کمالات روحى را پیمود تا آنجا که مصداق واقعى «عالم ربّانى» گشت که با نگاهی بر
سجایاى اخلاقى ایشان کاملا روشن مىشود، از جمله
خصائص بارز اخلاقى علامه مىتوان به این موارد اشاره نمود:
1 - یاد خداوند:
شاگرد گرانقدر او «سید نعمت اللّه جزائرى» در مورد استاد خود گفته است:علامه هیچگاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با
قصد قربت انجام مىداد.
2 - زیارت:
علامه به «زیارت» ائمه هدى علیهمالسلام اهمیت فراوان مىداد و با وجود مشکلات آن زمان و امکانات بسیار ابتدایى براى مسافرت، چندین بار به زیارت ائمه عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتى طولانى در جوار آن بزرگواران سکنى گزید. ایشان چندین بار نیز به حج خانه خدا مشرف شد.
3 - توسل:
توجه خاص به توسل به معصومین علیهمالسلام باعث گردید علامه مجلسى پیرامون ادعیه و زیارات مطالب فراوانى در
بحار الانوار بیاورد و بجز آن، چند کتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف نماید از جمله: «زاد المعاد» که مرجعى مهم در کتب ادعیه متأخر است و«تحفة الزائر» و ترجمههایى از
زیارت جامعه کبیره و
دعاى سمات و...
4- تواضع:
تواضع علامه مجلسى از دیگر خصائص اوست. علامه هیچگاه به مقام اجتماعى و بالا و پایین بودن موقعیت یا سنّ افراد نگاه نمىکرد. او از سید على خان مدنى، شارح گرانقدر
صحیفه سجادیه مطالب فراوانى در بحار آورده است و مىدانیم که سید على خان 15 سال کوچکتر از علامه بوده و از حیث مقام و منزلت اجتماعى هم به او نمىرسید. خلاصه اینکه جمع شدن همه این خصائص روحى و کمالات معنوى با علم و دانش گسترده علامه، از او شخصیتى ممتاز ساخته بود که در تاریخ مثل و مانندى براى او دشوار پیدا مىشود.
5- زهد و پارسایى:
یک ویژگى بسیار مهم در زندگى این بزرگ مرد،
زهد و پارسایى و ساده زیستى اوست. علامه در عهد صفوى مىزیست و
شیخ الاسلام حکومت صفوى بود و در یک کلام، تمام امکانات دولت در اختیار او بود، در مجلس تاجگذارى شاه عباس دوم حضور داشت که علامه از او خواست شراب خوارى و فروش آن و برخى اعمال منکر دیگر ممنوع شود. او هم به توصیههاى علامه عمل کرد، علامه که سیاستمدارى مقتدر بود، با تدبیر خویش در زمان سلاطین بىکفایت صفوى کشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود. برای درک این مطلب کافیست بدانیم که دقیقا پس از وفات علامه مجلسى کشور دچار هرج و مرج شده و افغانها به ایران حمله‌ور شده حکومت صفویه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعى و سیاسى خویش بسیارى از نسخههاى کمیاب کتب قدما را استنساخ کرده میراث عظیمى از تشیع را از نابودى نجات داده که تألیف بزرگترین دائرة المعارف حدیث شیعه در غیر چنین زمانى و با عدم امکانات اقتصادى بسیار دشوار مىنمود. اما با همه اینها زندگى شخصى علامه در نهایت زهد و سادگى سپرى مىشد.
منزلت اجتماعى
علامه مجلسى علاوه بر نفوذ در دربار، در میان عامه مردم نیز از نفوذ بىسابقهاى برخوردار بود. وی قاضى و حاکم در مشاجرات و دعاوى بود. تمام امور دینى زیر نظر مستقیم وی انجام مىگشت، تمام وجوهات به محضر ایشان فرستاده مىشد، سرپرستى درماندگان ، ایتام و... را نیز برعهده داشت. ایشان در سایه علم سرشار و نفوذ معنوى و بیان سحر انگیز خود مردم را از میخانه و قهوهخانهها به مساجد کشاند تا جائیکه در زمان وی مساجد از رونق خاصى برخوردار گردید. خصوصا در ماه مبارک رمضان و
شبهاى قدر جمعیت بىسابقهاى به مساجد روى مىآوردند.
مقام علمى
همچنان که یادآوری شد ایشان شیفته مقام اجتماعی و نفوذ در حکومت و مردم نگردیده بلکه در سایه دانش اندوزی از محضر بزرگانی همچون پدرش محمد تقى مجلسى در علوم نقلى و مرحوم آقا حسین خوانسارى در علوم عقلى لقب پر افتخار علامه را از بزرگانى همچون
وحید بهبهانى ،
علامه بحر العلوم و شیخ اعظم انصارى اخذ کرد. این بزرگان که هریک دریایى متلاطم از علوم و معارف اسلامى هستند با دیدن مقام و منزلت علامه مجلسى این لقب را در مورد او به کار بردند، علاوه بر موارد فوق علامه از طرف مولا محمد صالح مازندرانى (متوفاى 1086 هجرى)
ملا محسن فیض کاشانى (متوفاى 1091 هجرى)سید على خان مدنى صاحب شرح معروف بر صحیفه سجادیه علیهالسلام (متوفاى 1120 هجرى)
شیخ حرّ عاملى مؤلف کتاب
وسائل الشیعه (متوفاى 1104 هجرى) صاحب اجازه و مشایخ نقل او می‌باشند. زیرا ایشان از جمله بزرگانى بود که از جامعیت خاصى در علوم مختلف برخوردار بود، که نگاهى اجمالى به مجموعه عظیم بحار الأنوار این نکته را بخوبى آشکار مىسازد. وی در علوم مختلف اسلامى مانند
تفسیر،
حدیث،
فقه،
اصول،
تاریخ،
رجال و
درایه سرآمد عصر بود، این علوم در کنار علوم عقلى همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتى ممتاز و بىنظیر ساخته بود. که نظرى گذرا به «کتاب السماء و العالم» در بحار الأنوار این جامعیت را بخوبى نمایان مىسازد. برخى جامعیت وی در علوم و فنون گوناگون را در طول تاریخ اسلامى بىنظیر دانستهاند.
ایشان روشى معتدل ما بین اصولى و اخبارى داشت. او در عین اینکه محدثى بزرگ بود به علوم عقلى هم توجهى خاص داشت. ایشان از جمله بزرگانى است که
علوم عقلى همچون
فلسفه را خوانده و از اساتید این علوم محسوب مىگشته ولی در عین حال همه چیز را در منبع و سرچشمه وحى یافته بود و تمام همت خویش را به نشر روایات معصومین علیهمالسلام اختصاص داد. تنها حساسیت علامه به انحرافات در دین بود. او که در زمان خویش شیوع صوفیگرى را مىدید دست به مبارزهاى قاطعانه با
تصوف زد و در این مسیر با استعانت از اهل بیت علیهمالسلام به پیروزى چشمگیرى نائل شد.
شاگردان علامه
در پرتو علوم مختلفی که کسب نمودند بیش از یکهزار نفر از طلاب و دانش پژوهان از محضر پر فیض علامه مجلسى استفاده نمودهاند که سید نعمت اللّه جزائرى، جعفر بن عبداللّه کمرهاى اصفهانى، زین العابدین بن شیخ حرّ عاملى، سلیمان بن عبد الله ماحوزى بحرانى، شیخ عبد الرزاق گیلانى، عبد الرضا کاشانى، محمد باقر بیابانکى، میرزا عبدالله افندى اصفهانى مؤلف محترم ریاض العلماء، سید على خان مدنى مؤلف گرانقدر ریاض السالکین (شرح صحیفه سجادیه علیهالسلام)،
شیخ حرّ عاملى، ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایى شیرازى، محمد بن حسن، فاضل هندى و... نمونه‌هایی از آنها می‌باشند.
علامه ریزبینى و نکته سنجىهاى بسیار زیبایى پیرامون روایات مشکل داشته. بیانهاى ایشان در ذیل روایات و آیات قرآن بسیار دقیق و زیبا است، کمتر مىتوان در آنها خطا و اشتباهى یافت. ایشان علاوه بر علومى چون روایات اهل بیت علیهمالسلام در فقه نیز تبحرى بالا داشته، تا جائیکه نام مجلسى در آسمان فقاهت و اجتهاد درخشش خاصی به خود گرفته است، گرچه اکثر مجلدات فقهى بحار مجال پاکنویس شدن نیافته است.
تألیفات
ایشان در عمر 73 ساله خویش بیش از یکصد کتاب به زبان فارسى و عربى نوشت که اولین آنها کتاب الأوزان و المقادیر یا میزان المقادیر و آخرین تألیف ایشان هم کتاب حق الیقین است، علاوه بر دو عنوان یاد شده برخى کتب علامه عبارتند از:
1 - بحار الأنوار، که یک مجموعه بزرگ روایى و تاریخى 110 جلدی است و در ضمن آن تفسیر بسیارى از آیات قرآن کریم هم آمده است.
2 - مرآة العقول، شرح کافى ثقة الاسلام کلینى است در 26 جلد.
3 - ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسى است در 16 جلد.
4 - الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه علیهالسلام است.
5 - شرح أربعین حدیث، که از بهترین کتب در این موضوع مىباشد.
6 - حق الیقین، در اعتقادات است و به زبان فارسى نوشته شده. علامه چندین کتاب کلامى دیگر نیز دارد.
7 - زاد المعاد، در اعمال و ادعیه ماهها (فارسى)
8 - تحفة الزائر، در زیارات (فارسى)
9 - عین الحیاة، شامل مواعظ و حکم برگرفته از آیات و روایات معصومین علیهمالسلام (فارسى)
10 - صراط النجاة
11 - حلیة المتقین، در آداب و مستحبات روزانه و در طول زندگى (فارسى)
12 - حیاة القلوب در تاریخ پیامبران و ائمه علیهمالسلام در سه جلد (فارسى)
13 - مشکاة الأنوار، که مختصر حیات القلوب است (فارسى)
14 - جلاء العیون در تاریخ و مصائب اهل بیت علیهمالسلام (فارسى)
15 - توقیعات امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف همراه با ترجمه آنها.
16 - کتب فراوانى بعنوان ترجمه احادیث خاص مانند ترجمه توحید مفضل و...
17 - کتبى در موضوع ترجمه ادعیه و زیارات همچون زیارت جامعه کبیره و دعاى سمات و...
18 - رسالههاى فراوان فقهى که به جهت اختصار از آنها نام نمىبریم کتابهایى نیز در موضوعات مختلف از قبیل تفسیر، رجال، تراجم و... از علامه به یادگار مانده است.
نکته قابل توجه در آثار علامه مجلسى آن است که ایشان اکثر عناوین کتبش را کتابهاى فارسى تشکیل مىدهد و این نکته توجه علامه را به هدایت جامعه خویش که فارسى زبان بودند بخوبى نشان مىدهد.
بالاخره چراغ عمر علامه مجلسى پس از 73 سال نور افشانى در شب 27 رمضان سال 1110 هجرى در شهر اصفهان خاموش گشته جهان از فیض وجود این عالم گرانمایه محروم شد. ایشان هنگام مرگ کارهاى نیمه تمامى داشت که موفق به اتمام آنها نشد از قبیل تکمیل بحار الأنوار، نوشتن مستدرک البحار و... گرچه پس از ایشان شاگردان و ادامه دهندگان این راه پر فروغ خدمات ارزشمندى ارائه نمودند، اما جاى خالى یک عالم فرزانه را هیچکس و هیچ چیز پر نمىکند.
برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به
منابع
- بخش سرگذشت نیکان سایت شعائر www.shaaer.com
- مجلسی محمد باقر، مهدی موعود_ ترجمه جلد 13، مترجم علی دوانی، انتشارات تهران_ دار الکتب اسلامیه_1364
گرد آورنده : فاطمه پور زاد
