برای جلوگیری از سقوط در ورطه از خودبیگانگی و نیز نجات از آن، پس از تنبه وخارج شدن از غفلت، بازنگری نقادانه همراه با تقوا نسبت به گذشته سودمند است.
بازنگری نقادانه
اگر فرد یا جامعهای در اعمالی که انجام میدهد بازنگری نکند، در بعد فردی
محاسبه نفس نداشته باشد و در باب شیوه و نفوذ فرهنگ بیگانه در فرهنگ خودی
بازنگری و بازشناسی نداشته باشد، امکان فاصله گرفتن از هویت واقعی بسیار زیاد است و این فاصله گرفتن میتواند آن قدر پیش رود که به نسیان خود و فرهنگ خودی و از خودبیگانگی بیانجامد و راه نجات برای از خوبیگانگی او متصور نیست.
قرآن مجید در این خصوص میفرماید:
یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و لینظر نفس ما قدمت لغد و اتقوا الله ان الله خبیر بما تعملون. و لا تکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم اولئک هم الفاسقون.
ای کسانی که ایمان آوردهاید تقوای الهی پیشه کنید و هر کسی در باب آنچه برای فردای قیامت پیش فرستاده بیندیشد و آن را بازنگری کند و تقوای الهی پیشه کنید که خدا به آنچه انجام میدهید آگاه است و همانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند آنان را از خویشتن خویش فراموش ساخت.
دانشمندان علوم اجتماعی برای نجات انسان از معضل از خودبیگانگی گفتهاند:
«انسان پس از توجه به این که دچار از خود بیگانگی شده، باید گذشتهی خویش را بازنگری و بازسازی کند. او نمیتواند با تصمیم بر توجه خویش از هم اکنون، بدون توجه گذشته معضل خویش را حل کند».
در این آیه شریفه، مسأله بسیار دقیقتر و حساب شدهتر مطرح است و نقطه شروع را تقوا میداند: یا ایها الذین آمنوا اتقو الله.
مرحله اول تقوای الهی
تقوای الهی اگر مدار زندگی شد، جز خدا کسی بر انسان حاکم نمیشود و انسان نسبت به از خودبیگانگی از مصونیت لازم برخوردار میشود.
مرحله دوم بازنگری
بازنگری نسبت به اعمالی است که برای سعادت خویش انجام داده است. انسان در همان زمان که برای خدا هم کاری را انجام میدهد ممکن است دیگری به صورت مرموزی بر او حاکم شود.
از این رو باید حتی نسبت به اعمالی که آنها را خوب میپندارد، بازنگری داشته باشد و گاه در همین بازنگری نیز فرد دچار غفلت و خود فریبی میشود.
به همین دلیل بار دیگر قرآن میفرماید: و اتقوالله تقوای الهی پیشه کنید.
مفسران درذیل این آیه فرمودهاند: مقصود از تقوای دوم تقوا در بازنگری اعمال است. اگر انسان در این مرحله هم از تقوا برخوردار نباشد، دچار خودفریبی و به سوی از خودبیگانگی سوق داده میشود.
قرآن مجید میفرماید: ای مومنان چنین عمل کنید که دچار خدافراموشی که ملازم با خودفراموشی است نشوید.
بنابراین بازنگری اعمال به تنهایی کافی نیست. در بینش قرآنی بازنگری اعمال گذشته باید توأم با تقوای الهی باشد تا نتیجه مطلوبی دهد.
کتاب: انسان شناسی
نویسنده: محمود رجبی
صفحه: 83