تفسیر و تاویل

معاني لغوي تفسير " بيان" و " ابانه" يعني روشني و روشنگري است و اصطلاحاً عبارت از توضيح و رفع اجمال و ابهام و گشودن گره ها و پيچهاي لفظي و معنايي مجيد است. عبارت و آيات قرآني خداوند به ايجاز و اختصار سخن گفته است و كلام الهي بر وفق اساليب زبان بشري است. لذا در آن مجاز و استعاره و تشبيه و كنايه و ساير تعبيه هاي ادبي و زباني هست، نيز در آن مفردات و تركيبات و عباراتي هست كه اگر هم در عصر نزول وحي بر پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و اصحاب او آشكار بوده است، با گذشت زمان طبعاً صراحت و وضوح معياني آن در پرده ابهام است. لذا به شر و بيان و كشف حجاب و كشف محجوب اعم از تفسير و تأويل نياز دارد.
تأويل از كلمات كليدي قرآن و هم چنين از اصطلاحات علوم قرآني است كه در حوزه حديث و حكمت و عرفان و علوم بلاغي و ادبي هم كاربرد دارد. تأويل لغتاً از ريشه ي " اول" به معناي بازگشت است و اصطلاحاً در ترادف و تا حدودي در تقابل " با تفسير" معنا مي شود. هم چنين با " تنزيل" نيز به نوعي ربط و تقابل دارد كه شرحش خواهد آمد. در قرآن مجيد اين كلمه، به همين صورت اسمي و مصدري، هفده بار بكار رفته است كه هفت بار آن به تعبير خواب ( تأويل الاحاديث) در داستان حضرت يوسف علیه‌السلام مربوط مي شود. در چند مورد هم به معناي سر رسيد وعده و عاقبت و سرانجام يك امر است. چند مورد است كه حدوداً به معناي " كشف معناي باطني و مرموز" به كار رفته است. از جمله دوبار در داستان حضرت موسي علیه‌السلام و مصاحب يا مرشد او ( = رجل صالح، نسبتاً: خضر) اغلب محققان گفته اند تفسير، ناظر به لفظ و الفاظ است اما تأويل ناظر به ساختمان جمله و نحوه ي تعبير است.