تعریف
شیر مایعی مغذی است که از ترشح غدد پستان در
پستانداران ماده به دست می آید. شیر در درجه ی اول، منبع تغذیه نوزاد پستانداران می باشد، تا زمانی که این نوزادان قادر شوند تا انواع مواد غذایی را هضم کنند.
البته این واژه به شیره سفیدی که از
میوه نارگیل به دست می آید هم اطلاق می شود. اما اغلب وقتی از واژه ی شیر استفاده می کنیم، منظورمان شیر حیوانات است که انواع
غذاها و
دسرها از آن تهیه می شود؛ به علاوه این که سرشار از
مواد مغذی است.
شیری که در پستان انسان تولید می شود (بعد از بچه دار شدن) معمولاً فقط غذای
نوزاد است و استفاده دیگری از آن نمی کنند.
مواد تشکیل دهنده و مواد مغذی شیر
مواد موجود در شیر بین شیرهای پستانداران مختلف، بسیار متفاوت است.
- شیر انسان رقیق بوده و میزان لاکتوز (از قندهای ساده) آن بسیار بالا است.
- شیر گاو، قند کمتر و پروتئین بیشتری دارد. این شیر 5/3 درصد چربی داشته، 5/8 درصد آن را بخش جامد شیر تشکیل می دهد و 88 درصد از آن، آب می باشد. پروتئین اصلی آن ( که 80 درصد از پروتئین موجود در شیر را تشکیل می دهد) کازئین می باشد.
شیر برخی پستانداران همچون
گاو،
بز،
گوسفند،
اسب و
گاومیش برای مصرف انسان مناسب هستند. البته شیر را باید قبل از مصرف
پاستوریزه نمود و یا می توان
فراورده های لبنی همچون
خامه،
کره،
ماست،
بستنی یا
پنیر از آن تهیه کرد. در میان پستانداران، شیر
الاغ و اسب پایین ترین میزان
چربی و شیر
فک بالاترین میزان
چربی (بیش از 50 درصد) را دارا هستند.
لاکتوز موجود در شیر، با کمک
آنزیم هایی که بدن نوزاد می سازد هضم می شود. در انسان، تولید آنزیم هضم لاکتوز در بزرگسالی متوقف می شود و بدن دیگر نمی تواند لاکتوز را هضم نماید. بنابراین با ورود لاکتوز به بدن، مشکلات گوارشی نمایان می شود.
هنوز هم بحث و جدل هایی بر سر این نکته وجود دارد که آیا شیر گاو برای مصرف انسان مناسب است یا خیر. هرچند ما می دانیم که شیر به خاطر مقادیر بالای
کلسیم، برای رشد
استخوان ها و عملکرد
سیستم عصبی بسیار مفید می باشد، اما تحقیقات نشان می دهد که پروتئین موجود در شیر می تواند مصرف کلسیم موجود در آن را به وسیله ی استخوان دچار اختلال کند.
تحقیق در مورد
پوکی استخوان،
سرطان،
بیماری قلبی،
چاقی و
فشار خون بالا همگی با مصرف شیر به نوعی مرتبط هستند.
ترش شدن
وقتی شیرخام را برای مدتی بگذارند به ماند، شیر ترش می شود. این امر به دلیل پدیده تخمیر صورت می گیرد. نوعی
باکتری،
قند موجود در شیر را به
اسید لاکتیک تبدیل می کند و همین اسید لاکتیک است که شیر را ترش مزه می کند. این پدیده در تهیه ی برخی فراورده های لبنی همچون
پنیر و
ماست نقش حیاتی ایفا می کند.
البته وقتی شیر پاستوریزه ی گاو فاسد شود، غیر قابل مصرف شده و بوی بدی از آن به مشام می رسد. اگر هم اشتباهاً مصرف شود، سبب
مسمومیت فرد شده، تهوع و
استفراغ ایجاد می نماید. باکتری موجود در شیر در شرایط مساعد، در مدت زمانی کوتاه مقادیر زیادی اسید لاکتیک تولید می کند.
پ هاش شیر به دلیل تولید
اسید لاکتیک بالا رفته و بنابراین، از رشد دیگر
میکروب ها در شیر جلوگیری می کند.
به هر حال طی عمل پاستوریزاسیون، باکتری تولید کننده اسید لاکتیک نابود شده و دیگر اسید لاکتیکی تولید نمی شود. این مسئله خود راه را برای رشد سایر انواع میکروب ها باز می گذارد. رشد این میکروب ها سبب فساد شیر و غیر قابل مصرف شدن آن می شوند.
برای جلوگیری از فساد شیر، شیر را باید در دمای 1 تا 4 درجه سانتی گراد در
یخچال نگهداری نمود. برای جلوگیری از فساد شیر و نگهداری طولانی مدت آن راه های زیادی وجود دارد. یکی از این راه ها این است که شیر را تا دمای بسیار بالا حرارت دهند. این شیر را می توان تا چند ماه خارج از یخچال نگهداری نمود؛ تا زمانی که در پاکت شیر را باز نکرده باشند.
شیر استریلیزه
شیر استریلیزه شیری است که آن را برای مدت زمان بیشتری حرارت می دهند و به همین دلیل، برای مدت بیشتری می توان از آن استفاده نمود. البته این شیر بسیاری از مواد مغذی را طی حرارت طولانی مدت از دست داده و طعم و مزه ی آن هم تغییر کرده است. امروزه بهترین شیر برای نگهداری،
شیر خشک است که با گرفتن
آب شیر تهیه می شود و نسبت به بقیه ی شیرهای مدت دار، طعم و مزه بهتری دارد.
شیر گاو
شیر گاو برای مصرف انسان و همچنین تولید انواع فراورده های لبنی، در مقیاس صنعتی تولید می شود.
توزیع شیر
قبل از استفاده گسترده از
پلاستیک، شیر را داخل
بطری های شیشه ای توزیع می نمودند. در برخی کشورها شیر فروش، شیر را خانه به خانه توزیع می کرد. امروزه توزیع شیر به وسیله ی
شیشه خیلی به ندرت صورت می گیرد. اغلب شیر را داخل پاکت و یا پلاستیک بسته بندی می کنند. چون اشعه ی
ماوراء بنفش خورشید قادر است
پروتئین های شیر را نابود کند؛ به همین دلیل کارخانجاتی که قبلاً شیر را داخل کیسه های شفاف بسته بندی می نمودند، اکنون از کیسه های ضخیم تر استفاده می کنند که جلوی اشعه های مضر خورشید را به گیرد.
انواع شیر
شیر گاو در انواع متفاوت در دسترس می باشد:
- شیری که چربی آن را نگرفته اند (پر چرب)
- شیری که مقداری از چربی آن گرفته شده
- شیر کم چرب با چربی 5/0 درصد
- شیر کم چرب با چربی 1 درصد
- شیر 2 درصد چربی
- شیری که همه ی چربی آن را گرفته اند (0/0 درصد چربی)
شیری که چربی آن را اصلاً نگرفته اند، تقریباً 3 تا 4 درصد چربی دارد. شیر های بی چربی همان طور که از نامشان پیداست یا چربی نداشته و یا کمتر از 5/0 درصد چربی دارند. معمولاً شیرهایی که بخشی از چربی آنها گرفته شده ( شیرهای 1 تا 3 درصد چربی)، بیش از دیگر انواع شیر مورد استفاده قرار می گیرند. چون شیر پر چرب برای
سلامتی مضر است و شیر بی چربی و یا خیلی کم چرب هم مزه و طعم خوبی ندارد. معمو لاً از شیر کامل (شیری که چربی آن را اصلاً نگرفته اند) برای تهیه غذای نوزاد استفاده می شود.
همچنین ببینید
